close
Photo: @ARG_1880

سایه رقابت‌های تازه‌ی ژئوپولیتیکی بر افغانستان

نویسنده: آذر

با خروج امریکا از افغانستان در سال ۲۰۲۱ برخی ناظران بر این باور رسیدند که افغانستان دیگر اهمیت ژئوپلیتیکی خود را از دست داده و دلیل خروج امریکایی‌ها هم همین موضوع است.

در جانب دیگر با خروج امریکا و ناتو از افغانستان، خیال چین و روسیه راحت شد و دیگر به افغانستان به‌عنوان منبع تهدید (تهدید ناشی از حضور امریکا و ناتو) نمی‌دیدند و در عین حال به فرصت‌های مهم اقتصادی در این کشور نگاه می‌کردند.

اما پس از سه سال و با تغییر قدرت در امریکا، به نظر می‌رسد که خیال روسیه و چین درباره‌ی افغانستان تخت نمانده است. این آشفتگی به‌دلیل نگاه دونالد ترمپ، رییس‌جمهور منتخب امریکا به افغانستان و از سوی دیگر احتمال چرخش طالبان به سمت امریکای ترمپ است.

درحالی‌که قرار است تا کم‌تر از دو ماه دیگر ترمپ قدرت را در امریکا به‌دست گیرد، دیپلمات‌ها و مقام‌های روسی و چینی برای گفت‌وگو با طالبان به کابل سفر کردند.

هیأت روسی به دستور پوتین به ریاست سرگئی شویگو، دبیر شورای امنیت ملی روسیه، روز دوشنبه هفته‌ی جاری برای گفت‌وگو با مقام‌های طالبان وارد کابل شد. این ارشدترین هیأت روسی بود که طی سه سال اخیر به افغانستان تحت کنترل طالبان سفر می‌کند.

هیأت روسی در کابل با جناح‌ها و مقام‌های مختلف حکومت طالبان، از جمله معاونان نخست‌وزیر و وزیران قدرت‌مند داخله و دفاع این گروه جداگانه دیدار و گفت‌وگو کرده است.

براساس آنچه که سخن‌گویان و بخش مطبوعات طالبان نشر کرده‌اند، گسترش همکاری، از جمله در زمینه‌ی اقتصادی و گسترش روابط از محورهای گفت‌وگوهای هیأت روسی با مقام‌های طالبان بوده است.

به نقل از خبرنامه‌ی دفتر معاونت اقتصادی نخست‌وزیر طالبان، سرگئی شویگو گفته است که روسیه در آینده‌ی نزدیک نام طالبان را از فهرست گروه‌های ممنوعه در روسیه حذف می‌کند.

چهره‌ی مورد اعتماد پوتین در گفت‌وگو با مولوی عبدالکبیر، معاون سیاسی نخست‌وزیر طالبان گفته است که روسیه می‌خواهد افغانستان کرسی خود را در سازمان همکاری شانگهای به‌‌عنوان عضو ناظر به‌دست آورد.

وزارت داخله‌ی طالبان هم در خبرنامه‌ی خود گفته است که سراج‌الدین حقانی، سرپرست این وزارت و رهبر جناح حقانی‌، سفر هیأت عالی‌رتبه‌ی روسیه‌ به افغانستان را «مثبت» و «معنادار» خوانده است.

دیدار هیأت روسی با سراج‌الدین حقانی. این چهره‌ی طالبان در فهرست افراد تحت تعقیب اف‌بی‌آی  امریکا است و واشنگتن برای سر او ۱۰ میلیون دالر جایره گذاشته است.
Photo: @abdulmateenqani

اما فارغ از محتوای مذاکرات هیأت روسی با مقام‌های طالبان، معنای سفر این هیأت به کابل و سایر هیأت‌های خارجی در این برهه‌ی زمانی چیست؟

در بحبوحه‌ی ادامه‌ی جنگ در خاور میانه و اوکراین، رفت‌وآمدهای مقام‌های خارجی به افغانستان نشان‌دهنده‌ی اهمیت این کشور در سیاست‌های خارجی کشورها است. در همین حال، به نظر می‌رسد نتیجه‌ی انتخابات امریکا و پیروزی دونالد ترمپ، به‌مثابه‌ی نقطه عطفی در سیاست‌های خارجی قدرت‌ها در قبال افغانستان عمل کرده است.

ترمپ به‌دنبال بگرام؟

اگرچه سیاست‌های دولت دونالد ترمپ در قبال افغانستان تحت کنترل طالبان روشن نیست، اما نگاه ژئواستراتژیک او به افغانستان واضح است. ترمپ آشکارا گفته است که پایگاه بگرام افغانستان را برای رقابت با چین می‌خواهد.

ترمپ پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری امریکا گفت که می‌خواست میدان هوایی بگرام، بزرگ‌ترین پایگاه نیروهای امریکایی در افغانستان را حفظ کند و در صورت پیروزی آن را پس می‌گیرد؛ نه برای افغانستان، بل‌که به‌دلیل نزدیکی این پایگاه به تأسیسات هسته‌ای چین. او گفته است: «‌ما آن‌ را [بگرام] را پس می‌گیریم… شاید آن‌ را در یک معامله‌ی تجارتی پس بگیریم.»

البته ترمپ تجربه‌ی مذاکره و معامله با طالبان را دارد. دولت پیشین او در فبروری ۲۰۲۰ با طالبان توافق‌نامه‌ی صلح امضا کرد؛ توافقی که در پی آن دولت تحت حمایت امریکا در افغانستان فروپاشید و طالبان به قدرت بازگشتند. ترمپ اگرچه منتقد شدید نحوه‌ی خروج نیروهای امریکایی با مدیریت بایدن از افغانستان است، اما به نظر نمی‌رسد از توافق دوحه پشیمان باشد. او در یکی از مناظر‌ه‌های انتخاباتی گفت که توافق امریکا با طالبان باعث شد طی ۱۸ ماه هیچ سرباز امریکایی در افغانستان کشته نشود.

چرا روسیه و چین نگران باشند؟

ترمپ را برخی مرد «مذاکره» و «معامله‌» توصیف می‌کنند. شاید به‌دلیل همین صفت‌های او است که قدرت‌های شرقی سخنان انتخاباتی او درباره‌ی افغانستان را جدی گرفته‌اند. در کنار این، به نظر می‌رسد ترمپ برخلاف سیاست‌ دولت بایدن و برخی متحدان امریکا، به حقوق بشر و شیوه‌های حکومت‌داری در افغانستان اهمیت نمی‌دهد. این رویکرد او، معامله با طالبان را که ناقض حقوق بشر هستند، راحت‌تر می‌کند. طالبان هم ترمپ را با همین‌ رویکرد می‌خواهند.

وزارت امور خارجه‌ی طالبان پس از اعلام نتایج انتخابات امریکا گفت که در پرتو سیاست خارجی «متوازن»، امیدوار است حکومت آینده‌ی امریکا گام‌های واقع‌بینانه بردارد تا پیشرفتی ملموس در روابط میان دو کشور دیده شود و دو طرف بتوانند در روشنایی تعامل متقابل، فصل جدید روابط را باز کنند.

طالبان به‌خاطر توافق دوحه، حسن نیت به ترمپ دارند؛ چنانچه وزارت خارجه‌ی این گروه در پیامی در واکنش به نتایج انتخابات امریکا گفت: «توافق‌نامه‌ی دوحه میان ا.ا.ا. (رژیم طالبان) و ایالات متحده امریکا در زمان حکومت رییس‌جمهور دونالد ترمپ امضا شد که پس از آن اشغال بیست‌ساله پایان یافت.»

امریکا در کنار توجه به اهمیت موقعیت راهبردی افغانستان، به مسائل امنیتی و تروریسم در این کشور نیز بی‌توجه نخواهد بود؛ موضوعی که پای امریکا و ناتو را در سال ۲۰۰۱ به افغانستان کشاند. یکی از بندهای اصلی توافق دوحه هم تعهد طالبان به عدم استفاده از خاک افغانستان علیه امریکا و متحدانش است.

حالا دیده شود که فصل جدید روابط طالبان و امریکا چگونه خواهد بود؟ و ترمپ برای رسیدگی به نگرانی‌های امنیتی و رقابت با‌ چین و روسیه، چه رویکردی را در قبال افغانستان انتخاب خواهد کرد؟

اما رویکرد روسیه چگونه است؟

نگرانی امنیتی و حضور گروه‌های اسلام‌گرای تندرو و مواد مخدر در افغانستان، نگرانی مشترک امریکا، روسیه و چین است.

با این‌حال عبدالغنی برادر، معاون اقتصادی نخست‌وزیر طالبان در دیدار با هیأت روسی گفته است که این گروه کشت مواد مخدر را منع کرده و تمام گروه‌هایی که به امنیت و اقتصاد افغانستان و منطقه آسیب می‌رساند را از بین برده‌ است.

در این سه سال به‌جز یک مورد حمله‌ی راکتی به ازبیکستان، دیگر آسیب امنیتی با منشأ افغانستان به کشورهای حوزه‌ی نفوذ روسیه و خاک چین وارد نشده است. این وضعیت ممکن است نتیجه‌ی تدابیر امنیتی و رزمایش‌های نظامی‌ای که در جوار مرز شمالی افغانستان انجام شده، باشد یا هم واقعا طالبان به تعهد خود درباره‌ی عدم استفاده از خاک افغانستان علیه کشورهای دیگر پابند بوده‌اند؛ البته این ادعا در قبال پاکستان صدق نمی‌کند.

اما در داخل افغانستان، سفارت روسیه در کابل در سپتامبر ۲۰۲۲ هدف حمله‌ی انتحاری مرگ‌بار قرار گرفت که در نتیجه‌ی آن دو کارمند این سفارت‌خانه و چهار شهروند افغانستان کشته شدند. همچنین در دسامبر ۲۰۲۲ هتل محل اقامت شهروندان چینی در شهر کابل هدف قرار گرفت و سه نفر کشته و ۱۸ نفر زخمی شدند که در جمع زخمیان پنج چینی شامل بودند. مسئولیت هر دو حمله را گروه داعش برعهده گرفت.

علی‌رغم این وضعیت، چین عملا سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی خود را در افغانستان آغاز کرده است. این کشور تا اکنون در زمینه‌ی استخراج منابع طبیعی چندین قرارداد با طالبان بسته است.

به نظر می‌رسد که روسیه هم به این نتیجه رسیده است که اکنون زمان آن است که وارد حوزه‌ی اقتصادی افغانستان شود و از فرصت‌هایی که وجود دارد استفاده کند.

چنانچه هیأت روسی به طالبان گفته‌ است که روسیه آماده است تا در جریان نشست اقتصادی سن پترزبورگ همکاری‌های عملی اقتصادی با افغانستان را آغاز کند و سرمایه‌گذاران روسی و شرکت‌های دولتی علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری در معادن، ترانسپورت و زراعت در افغانستان هستند، این یعنی نباید در زمینه‌ی اقتصادی، نقطه ضعفی برای طالبان وجود داشته باشد که امریکا از آن به‌عنوان فرصت برای معامله استفاده کند. به عبارت دیگر، روسیه می‌خواهد که طالبان از لحاظ اقتصادی بی‌نیاز از امریکا باشد؛ درحالی‌که فعلا وضعیت اقتصادی افغانستان به‌شدت وخیم است و بزرگ‌ترین کمک‌کننده هم امریکا است.

در کنار مسائل اقتصادی، با توجه به دیدار دبیر شورای امنیت ملی روسیه با وزیران امنیتی طالبان، به نظر می‌رسد که مسکو می‌خواهد در زمینه‌ی امنیتی (مقابله با داعش خراسان) هم با طالبان همکاری کند تا در این زمینه نیز بهانه‌ای برای دخالت امریکا باقی نماند.

از سوی دیگر روسیه در قبال وعده‌هایی که به طالبان می‌دهد ممکن است که این گروه را ترغیب کند یا تحت فشار قرار دهد که با سایر گروه‌های تندرو که برای آسیای مرکزی تهدید هستند، همکاری نکنند.

اما رویکرد روسیه در زمینه‌ی سیاسی و به‌ویژه در موضوع شناسایی طالبان متناقض است و حتا صحبت درباره‌ی آن را زودهنگام می‌داند.

آندری رودنکو، معاون وزیر خارجه‌ی روسیه به‌تازگی در گفت‌وگو با خبرگزاری تاس گفته است: «در مورد موضوع به‌رسمیت‌شناختن رسمی مقام‌های فعلی افغانستان، تا اکنون صحبت در مورد آن زود است. بیایید به تدریج و گام‌به‌گام عمل کنیم، اما قصد نداریم به‌طور عمدی فرآیندها را مختل کنیم.»

ممکن است با مشخص‌شدن مناسبات طالبان با دولت ترمپ، تصمیم روسیه درباره‌ی به‌رسمیت‌شناختن طالبان هم روشن شود.

تحرکات دیپلماتیک ایران

در رقابت میان روسیه و امریکا در افغانستان، روس‌ها نسبت به امریکایی‌ها دست بالاتر دارد. امریکا در افغانستان تنها با روسیه مواجه نیست، بل‌که چین و ایران هم کار امریکایی‌ها را دشوار می‌کنند.

سفارت ایران در کابل روز دوشنبه در پیامی در ایکس گفت که حسن کاظمی قمی، نماینده‌ی ویژه ایران در افغانستان با یوشیائو یونگ، نماینده‌ی چین دیدار کرده و طرفین «بر لزوم مقابله با تروریسم، ضرورت تقویت ابتکار گروه تماس منطقه‌ای با هدف ایجاد صلح و ثبات و جلوگیری از مداخلات تفرقه‌افکنانه‌ی بیگانگان در افغانستان تأکید» کرده‌اند‌.

از نظر ایران، امریکا و متحدانش در منطقه «بیگانه» هستند. مقام‌های ایرانی حتا نگران مداخلات امریکا در افغانستان در پوشش کمک‌های بشردوستانه هستند.

به نقل از اعلامیه‌ی ارگ، کاظمی قمی اضافه کرده است که ایران آماده‌ی تکمیل پروژه‌های نیمه‌تمام در افغانستان است.
Photo: ARG

نمایندگان ویژه‌ی ایران و چین با مقام‌های طالبان و برخی از دیپلمات‌های خارجی در کابل نیز دیدار کرده‌اند.

ارگ طالبان در خبرنامه‌ای که درباره‌ی دیدار کاظمی قمی با مولوی عبدالکبیر نشر کرده، به نقل از نماینده‌ی ویژه ایران نوشته است که تهران خواهان گسترش مناسبات و همکاری‌ها با افغانستان در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است.

به نقل از خبرنامه‌ی ارگ، کاظمی قمی افزوده است که ایران تلاش می‌کند با فعال‌ساختن و توسعه بندر چابهار، افغانستان به آب‌های آزاد دسترسی پیدا کند. کاظمی قمی اضافه کرده است که ایران آماده‌ی تکمیل پروژه‌های نیمه‌تمام در افغانستان است.

تحرکات دیپلمات چین 

یوشیائو یونگ، نماینده‌ی ویژه چین در امور افغانستان پس از سفر به پاکستان و ترکمنستان، به کابل سفر کرده است. او در کابل با مقام‌های ارشد طالبان، از جمله مولوی عبدالکبیر، معاون سیاسی نخست‌وزیر، امیرخان متقی، سرپرست وزارت خارجه‌ و یعقوب مجاهد، سرپرست وزارت دفاع دیدار و گفت‌وگو کرده است. 

دفتر نخست‌وزیر طالبان گفته است که نماینده‌ی ویژه چین در دیدار با مولوی عبدالکبیر در مورد سفرش به پاکستان معلومات داده و بر «بهبود روابط و ایجاد تفاهم میان افغانستان، پاکستان و چین» تأکید کرده است.

معاون سیاسی نخست‌وزیر طالبان در این دیدار روابط این گروه با چین را خوب و رو به توسعه تعریف کرده است.

نماینده‌ی ویژه‌ چین هم دیدار خود با معاون نخست‌وزیر طالبان را خوب توصیف کرده و در ایکس نوشته است که در این دیدار در مورد چگونگی ادامه‌ی همکاری برای ارتقای روابط خوب همسایگی برای بازسازی افغانستان بحث کرده است.

گزارش شده است که یکی از اهداف گفت‌وگوهای نماینده‌ی ویژه چین با طالبان، میانجی‌گری میان این گروه با پاکستان بوده است.
Photo: @MoDAfghanistan2

او درباره‌ی دیدار خود با یعقوب مجاهد هم نوشته است: «این یک نشست بسیار خوب است که به ما کمک می‌کند تا به بهترین نحو به کمک افغانستان برای بازسازی و توسعه روابط دوستانه و سودمند دوجانبه ادامه دهیم.»

گزارش شده است که یکی از اهداف گفت‌وگوهای نماینده‌ی ویژه چین با طالبان، میانجی‌گری میان این گروه با پاکستان بوده است. ظاهرا چین می‌خواهد با بهبود روابط طالبان با پاکستان، مانع نفوذ هند شود.

روابط کابل و اسلام‌آباد از چندی به این‌سو در پی افزایش ناامنی در مناطق شمال‌غرب پاکستان تیره شده است. پاکستان می‌گوید که شبه‌نظامیان در قلمرو طالبان افغانستان پناهگاه دارند.

ممتاز زهرا بلوچ، سخن‌گوی وزارت خارجه‌ی پاکستان اخیرا در یک نشست خبری گفت که طالبان افغانستان درخواست‌های مکرر اسلام‌آباد برای اقدام علیه «گروه‌های تروریستی» را جدی بگیرند و صبر پاکستان را آزمایش نکنند. او تأکید کرد که حکومت طالبان موظف است که علیه «گروه‌های تروریستی» اقدام کند.

گسترش روابط هند با طالبان

در بحبوبه‌ی تیرگی روابط طالبان و پاکستان، هند تلاش دارد خود را به کابل نزدیک کند. این در حالی است که در گذشته طالبان با پاکستان نزدیک بودند، و هند برای رقابت با دشمن خود، همکاری نزدیکی با دولت پیشین افغانستان برقرار کرده بود؛ تا جایی که فروپاشی دولت افغانستان شکستی برای هند در رقابت با پاکستان عنوان می‌شد.

وزارت خارجه‌ی طالبان هم درباره‌ی دیدار جی‌پی سینگ با امیرخان متقی گفته بود که هند تسهیلات بیشتری در زمینه‌ی صدور ویزا برای شهروندان افغانستان فراهم خواهد کرد.
Photo: @HafizZiaAhmad

به‌تازگی یک هیأت هندی به رهبری جی‌پی سینگ، معاون وزارت خارجه‌ی هند در امور پاکستان، افغانستان و ایران نیز به کابل سفر داشته است. این هیأت با یعقوب مجاهد، سرپرست وزارت دفاع و امیرخان متقی، سرپرست وزارت خارجه‌ی حکومت این گروه دیدار کرده است.

وزارت دفاع طالبان گفته است در این دیدار بر گسترش روابط دوجانبه، به‌ویژه در زمینه‌ی بشردوستانه و تقویت تعاملات بین افغانستان و هند تأکید شده است.

وزارت خارجه‌ی طالبان هم درباره‌ی دیدار جی‌پی سینگ با امیرخان متقی، گفته بود که هند تسهیلات بیشتری در زمینه‌ی صدور ویزا برای شهروندان افغانستان فراهم خواهد کرد. امیرخان متقی، سرپرست وزارت خارجه‌ی طالبان گفته است که انتظار می‌رود روابط دو طرف در بسیاری از زمینه‌ها بهبود یابد.

چند روز پس از سفر هیأت هندی به کابل، طالبان از آغاز فعالیت قنسولی‌اش در بمبئی هند خبر داد؛ اما با این هم هند تا اکنون اعضای طالبان را به‌عنوان سفیر در سفارت افغانستان در هند نپذیرفته است.

مخالفان طالبان در کجای این رقابت‌ها هستند؟

تا اکنون به‌جز پاکستان، تمام کشورها و قدرت‌های منطقه نگاه مساعد به طالبان دارند و خواستار روابط نزدیک با این گروه هستند. به نظر می‌رسد که این کشورها به ساختار و شیوه‌ی‌ حکومت‌داری طالبان و مسائل حقوق بشری کاری ندارند. اگرچه دولت ایران در دوران ریاست‌جمهوری ابراهیم رییسی، بارها بر تشکیل دولت فراگیر با حضور اقوام افغانستان، از جمله شیعیان تأکید داشت، اما به نظر می‌رسید تشریفاتی بود و در موضع‌گیری‌های مقام‌های فعلی دولت ایران موضوع دولت فراگیر شنیده نشده است.

با این‌حال می‌توان گفت که همه‌ چیز آن‌طور که طالبان می‌خواهند پیش‌ می‌رود. از سوی دیگر مخالفان طالبان تا اکنون نتوانسته‌اند اعتماد کشورهای دخیل در قضیه افغانستان را به‌دست آورند. شاید برخی از جریان‌های مخالف طالبان به گزینه‌های ترمپ برای پست‌های وزارت خارجه‌ و مشاور امنیت ملی کاخ سفید امیدوار باشند؛ چهره‌هایی که در این پست‌ها پیشنهاد شده، موضع تندی در قبال طالبان داشته و این گروه را تروریستی خوانده‌اند، اما حرف آخر را ترمپ و کلیت ساختار دولت امریکا می‌زنند.