Milli Şuranın sədri Cəmil Həsənli
Bir neçə gündən sonra qanlı yanvar faciəsinin törədilməsinin 30 illiyi tamam olur. 1990-cı ilin yanvar ayının 20-də Sovet qoşunlarının Bakını işğal etməsi nəinki ölkəmizin, bütövlükdə SSRİ-nin taleyində dərin izlər buraxdı. Həmin hadisələrlə bağlı oxuculara təqdim edilən bu yazını bir neçə il əvvəl hazırlasam da, qanlı faciənin 30-cu ildönümündə də burada diqqəti çəkən bəzi maraqlı məqamlar var. Bunu nəzərə alaraq yeni əlavələrlə həmin yazını hissə-hissə oxuculara təqdim etməyi uyğun bildim.
Qanlı yanvar silsiləsindən birinci yazı…
Ötən əsrin 80-ci illərində Sovet cəmiyyəti böhran həddinə gəlib çıxmışdı. Bir-birinin ardınca dəfn olunan baş katiblər, əslində 70 il ərzində özünü doğrultmayan SSRİ-nin dəfninə cəmiyyəti hazırlayırdı. Siyasi sistemin yararsızlığı, iqtisadı həyatın səmərəsizliyi göz qabağında idi. İnzibati idarəçilik formalarının amirlik metodlarına söykənməsi artıq özünü doğrultmurdu. İdeoloji dayaqlar çürümüş, kommunizm haqqında nəzəri müddəalar ironiya mənbəyinə çevrilmişdi. Belə bir şəraitdə Mixail Qorbaçovun reformaları ideya olaraq cəlbedici görünsə də, praktiki baxımdan uğursuzluğa məhkum idi. Çünki planlaşdırılan reformaların iqtisadı təminatı yox dərəcəsində idi, siyasi təminatı isə dayanıqlı deyildi. Marksizm-leninizm təlimi meydana çıxan suallara inandırıcı cavab verə bilmirdi. Mixail Qorbaçov yeni ideoloji yanaşma axtarışına çıxsa da, lakin bu heç də həmişə uğurlu nəticələr vermirdi. Dünya sosializm sistemini bürümüş böhrana Sovet milli respublikalarında dərinləşən milli, sosial və iqtisadi çətinliklər də əlavə olunurdu.
Qorbaçov reformalarının milli respublikalarda işlək mexanizmi yox idi. Real iqtisadi göstəricilər elan olunan rəsmi rəqəmlərdən çox fərqli idi. Rəqəmlərin şişirdilməsi adi hal almışdı. Rəqəmlər şişirdildikcə sosial-iqtisadi həyat, əhalinin yaşayış səviyyəsi aşağı düşürdü. Böhran dərinləşdikcə partiya nomenklaturası real həyatdan daha çox ayrılıb kabinet həyatına üstünlük verirdi. Real həyatda cavabı tapılmayan sualların sayı çoxalır, dairəsi genişlənirdi. Yerli partiya təşkilatları onların rahatlığını pozan yuxarıdan başlanan islahatların nəticə verəcəyinə inanmırdılar. Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin 1987-ci ilin yanvar ayında keçirilən plenumunda “aşkarlıq və demokratiya xəttinin” qəbul edilməsi mühafizəkarlarla islahatçılar arasında balansı ikincilərin xeyrinə dəyişdi. Lakin ən maraqlısı ondan ibarətdir ki, Mərkəzdən fərqli olaraq yerlərdə islahatçıların sosial bazası yox idi. Pribaltika respublikaları istisna olmaqla milli respublikalar öz təbiətinə görə mühafizəkar məzmuna malik idilər. Onlar bəzən aşkarlığı nəbz yoxlaması kimi dəyərləndirir, demokratiyanı dövlət təhlükəsizliyi orqanlarının yerli idarəçilərin ağzını araması kimi başa düşür və bütün vasitələrlə gedən proseslərdən ehtiyatlanırdılar. Uzun müddət rəhbər partiya orqanlarında çalışmış Azərbaycan DTK-nın sonuncu sədri Vaqif Hüseynov 2013-cü ildə Moskvada nəşr olunmuş xatirələrində etiraf edir ki, “Azərbaycanın siyasi rəhbərliyi Qorbaçov kursunun qısamüddətli xarakter daşıyacağına əmin idi.”
Baş verən proseslər Azərbaycan üçün də gözlənilməz idi. 1987-ci ilin oktyabr plenumunda uzun müddət (1969-1982-ci illərdə) respublika partiya təşkilatına rəhbərlik etmiş SSRİ Nazirlər Sovetinin birinci müavini (1982-1987-ci illər) Heydər Əliyevin vəzifədən və Siyasi Büro üzvlüyündən azad edilməsi Azərbaycanda yerli rəhbərliyin dəyişməsini qaçılmaz edirdi. Belə də oldu. Lakin Heydər Əliyevi yüksək partiya və dövlət vəzifəsindən kənarlaşdırmaq elə də asan olmadı. Məsələ burasında idi ki, Qorbaçovun hakimiyyətə gəlişindən az sonra Sovet rəhbərliyində, Siyasi Büroda o, həm islahatçılar, həm də mühafizəkarlar arasında qəbul edilmirdi. Yeni formalaşan komandanın Yeltsin, Liqaçov, Yakovlev, Şevarnadze kimi üzvləri onun rəhbərlikdən uzaqlaşdırılmasını dəfələrlə Qorbaçova eşitdirmişdilər. Bu məqsədlə müxtəlif variantlar hazırlanırdı. Bunlardan biri Azərbaycandan şikayət məktublarının hazırlanması idi. Bu məktublar MK katibliyində toplanır və Qorbaçov tərəfindən “tanış olmaq” üçün Heydər Əliyevə təqdim edilir, Əliyev isə “zəhmətkeş” məktublarına göz gəzdirib qovluğu Qorbaçova qaytarırdı. Bir qayda olaraq o, qovluğu özü ilə götürmürdü. Görünür bunu nəzərə alaraq Heydər Əliyev Kremildəki kabinetdində Azərbaycan KP MK-nın katibi Ramiz Mehdiyevlə söhbətdə Kamıran Bağırovun respublikanın birinci katib vəzifəsinə təyin edilməsinin doğru seçim oldmağını etiraf etmişdi.
Heydər Əliyevə qarşı ikinci maraqlı məqam onun İvanov və Qdilyan tərəfindən araşdırılan Özbəkistan işinə cəlb edilməsi idi. Bu istiqamətdə bəzi cəhdlər olsa da, lakin bunlar bir nəticə vermədi. Bu eyhamlara baxmayaraq Heydər Əliyev könüllü olaraq vəzifədən getmək barədə ərizə vermədi.
1987-ci ilin yazında əvvəlcə Siyasi Büro üzvü kimi Heydər Əliyev və ailəsinə xidmət edən həkim uzaqlaşdırıldı. Bunun maraqlı tarixçəsi var idi. İşdən sonra Əliyevin mühafizə və xidmət personalı mühafizəçilərin birinin evində təşkil edilmiş qonaqlıqdan çıxanda səhiyyə naziri Yevgeniy Çazov onu Əliyevin şəxsi həkimin blokda yaxaladı və onu Siyasi Büro üzvünün şəxsi həkimi vəzifəsindən azad etdi. 1987-ci ilin may ayının 9-u Qələbə bayramı qeyd edildi, may ayının 10-u, bazar günü isə Heydər Əliyevin ad günündə demək olara ki, Siyasi Büro üzvlərindən heç kim onu təbrik etmədi, yalnız axşama doğru Baş katib Qorbaçov ona telefon açdı. Mayın 11-i sahat 11-ə SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri Rıjkov Kremildə müşavirə təyin etmişdi. Lakin müşavirəyə qədər Heydər Əliyev kabinetində özünü pis hiss etməyə başladı, yeni təyin edilmiş səxsi həkim tapılmadı və onu müşavirə üçün növbə çəkən təcili yardım maşınında Kremlin xəstəxanasına apardılar.
Tibbi müayinəsən sonra Çazov “tövsiyə” etdi ki, Heydər Əliyeviç sizin sağlamlığınız rəhbər işdə işləməyə imkan vermir. Buna baxmayaraq o, bərpa olunduqdan sonra işə qayıtsa da, iş günün tam işləyə bilmirdi. Siyasi büroda qərara alındı ki, o, saat 3-ə qədər işləsin. Lakin şəxsən Siyasi Büro üzvünə çatmalı olan sənələri bir qayda olaraq feldyeger saat 3-dən sonra gətirir və onun iş yerində olmadığını aktlaşdırıb sənədi geri qaytarırdı. Amma bu proses uzun sürmədi və 1987-ci ilin oktabr plenumu ərəfəsində Qorbaçov, Rıjkov, Liqaçov və Yakovlev onunla söhbət edib istefa vermək lazım gəldiyini xatırlatdılar. Söhbətdən sonra Əliyev kabinetə çox əsəbi döndü və dedi ki, bilmirəm neynəmiş bunlar mənimlə belə rəftar edirlər? O vaxt Mir Cəfər Bağırovla da belə rəftar etdilər, indi mənimlə də belə rəftar edirlər. 1987-ci ilin oktyabr plenumunda Əliyevin vəzivədən və Siyasi Büro üzvlüyündən azad edilməsi haqqında qərarı Yeqor Liqaçov üzünü Əliyevə tutaraq dedi ki, “Heydər Əliyeviç partiya rəhbərliyi sizin yüksək postda olmağınızı məqsədəuyğun hesab etmir”. Əliyev sıravı partiya üzvü kimi işləmək arzusunda olduğunu ifadə etsə də, Liqaçov bildirdi ki, hələlik səhhətinizlə məşğul olun, bir sıra məsələlərin aydınlaşdırılmasını başa çatdırdıqdan sonra hər şey aydın olacaq. Bununla da Heydər Əliyevin yüksək partiya və hökumət postundan uzaqlaşdırılması başa çatdırıldı.
Şübhəsiz ki, bu məsələ respulikanın daxili həyatına da öz təsirini göstərdi. Heydər Əliyevin kadrı kimi tanınan Kamran Bağırov az sonra birinci katib vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı. Uzun müddət Azərbaycandan kənarda diplomatik işlərdə çalışan keçmiş komsomol kadrı Əbdürrəhman Vəzirov 1988-ci ilin may ayında respublika partiya təşkilatının birinci katibi seçildi. Azərbaycanda dəyişikliklərə start verildi. Lakin bu dəyişikliklər Əiyev kadrlarının vurulmasından, vəzifələrdən uzaqlaşdırılmasından uzaq getmədi. Vəzirov MK katibi Ramiz Mehdiyevin kabinetinin qarşısından keçəndə gördü ki, yeni birinci katibin, yəni Vəzirovun partreti artıq onun başının üzərindədir və Vəzirov otağa girərək portreti Mehdiyevin özünə çıxartdırdı. Az sonra Mehdiyevi vəzifədən çıxaranda Vəzirov ona qarşı ittiham irəli sürdü ki, sən respublikada Heydər Əliyevin əsas adamlarından biri olmusan. Mehdiyev isə bildirdi ki, o, heç vaxt Heydər Əliyevin adamı olmayıb və onu komsomol və partiya işinə Heydər Əliyev yox, Teymur Əliyevlə, Həsən Həsənov irəli çəkiblər.
Cəmiyyətin həyatının ən müxtəlif sahələrində yığılıb qalmış çoxlu problemlərə regionu bürümüş milli münaqişələr də əlavə olunmağa başladı. SSRİ-də təxminən 20-yə qədər münaqişəli ərazilər var idi. Bunlardan ən üzdə olanı Dağlıq Qarabağ ətrafında başlanmış müzakirələr idi. (Bax: Александр Яковлев. Перестройка: 1985—1991. М., Международный фонд «Демократия», 2008. С.182). 1988-ci ilin fevralında Dağlıq Qarabağ muxtar vilayətində separatist meyllərin açıq müstəviyə keçməsi və xüsusilə Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi haqqında vilayət sovetinin qərarı Azərbaycanda hadisələrin dramatik mərhələyə keçməsi ilə nəticələndi. Fevral ayının 21-də Siyasi Büro Dağlıq Qarqabağda başlanmış separatçı çıxışları müzakirə edərək belə qərara gəldi ki, hazırkı şəraitdə heç bir sərhəd dəyişiklikləri ola bilməz. Stepanakertdəki (Xankəndi) hadisələri qiymətləndrərkən Qorbaçov Siyasi Büronun iclasında etiraf edirdi ki, “impuls Ermənistandan gəlir”. (Session of the Politburo: on events in Azerbaijan and the Armenian SSR.29.02.1988.// The National Security Archive at the George Washington University. Doc. 13152, p.89). Lakin bu “impulsun” qarşısını almaq üçün praktiki olaraq heç bir iş görülmür, hətta Moskva tərəfindən ermənilərin separatist tələbləri bəzən “aşkarlıq və plüralizm şousunda” himayə edilirdi. Bunu hadisələrin ilk başlanğıcında Əfqanıstan məsələsinin tənzimlənməsi, Dağlıq Qarabağda vəziyyət və digər məsələlərlə bağlı kütləvi informasiya vasitələri rəhbərləri ilə Sov.İKP MK-da keçirilən görüşdə yenidənqurmanın baş ideoloqu sayılan Aleksandr Yakovlev açıq şəkildə ifadə edirdi. Qarabağda baş verən hadisələri Qorbaçov Heydər Əliyevin üzərinə yönəltmək istəyirdi və Siyasi Büronun iclasında qeyd edirdi ki, ” çox tez-tez Əliyevin familyası bu işlərdə hallanır”. (Session of the Politburo: on events in Azerbaijan and the Armenian SSR.29.02.1988.// The National Security Archive at the George Washington University. Doc. 13152, p.88).
Həmin ilin fevral ayının 28-də Sovet xüsusi xidmət orqanlarının təşkilatçılığı ilə Sumqayıt hadisələrinin baş verməsi, “gənclik” şəhərində 26 erməni və 6 azərbaycanlının qətlə yetirilməsi milli qarşıdurmaları barışmaz müstəviyə yönəldirdi.(Daha geniş məlumat üçün bax.: Исмаилов Аслан. Сумгаит начало распада СССР. Баку, 2010). Çox təəssüf ki, Sumqayıt hadisələri başlanana qədər yox, məhz faciə baş verdikdən sonra Siyasi Büro qərara gəldi ki, “orada “hakimiyyətin yumruğunu” göstərmək lazımdır”. (Session of the Politburo: on events in Azerbaijan and the Armenian SSR.29.02.1988.// The National Security Archive at the George Washington University. Doc. 13152, p.88)
Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun hadislərdən dərhal sonra, fevral ayının 29-da keçirilmiş iclasının materiallarından aydın olur ki, Mərkəz istər Azərbaycanda, istərsə də Ermənistanda baş verən hadisələrdən xəbərdardır. Həmin iclasda qarşıdurmanın gərginləşməsini Qorbaçov belə izah edir: “Azərbaycanlılar onlara divan tutulacağından qorxaraq və Ermənistanda onlara göz verib işıq vermədiklərini bəyan edərək, qaçmağa (Ermənistandan – C.H.) başladılar. Məhz bu, təkan oldu”.( Session of the Politburo: on events in Azerbaijan and the Armenian SSR.29.02.1988.// The National Security Archive at the George Washington University. Doc. 13152, р.82).
1988-ci ilin payızında Ermənistanın yalnız Quqark rayonunda 70 azərbaycanlı dinc vətəndaş qətlə yetirilmişdi. Silahlı dəstələrin hücumlarından canlarını qurtarmaq üçün azərbayanlı əhali tez-tez Ermənistan-Türkiyə sərhədlərinə sığınmalı olurdular. Qorbaçovun 1988-ci ilin fevral ayının 23-də hər iki xalqa müraciəti, Sov.İKP MK-nın Dağlıq Qarabağda sosial-iqtisadi inkişafı sürətləndirmək haqqında 24 mart tarixli qərarı, SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Dağlıq Qarabağ hadisələri ilə bağlı hər iki respublikaya 23 mart tarixli müraciəti, mövcud ixtilafı hər iki xalqın xeyrinə həll etmək barədə 18 iyul tarixli qərarın vəziyyətin sabitləşməsinə ciddi təsiri olmadı.
Ardı var…
