Nitong mga nakaraang linggo, nakita natin ang sunod-sunod na appointment o pagtatalaga sa mga pinuno ng Commission on Elections (Comelec), Commission on Audit (COA), at Civil Service Commission (CSC).

Sa Comelec, si Saidamen Pangarungan ay itinalagang Chair at sina Aimee Neri at George Garcia  naman bilang mga Commissioner. Si Rizalina Justol, dating City Accountant ng Davao City, ay itinalagang Chair ng COA. Samantalang si Cabinet Secretary Karlo Nograles ay itinalaga namang Chair ng CSC. 

Personal kong kilala si George Garcia at si Karlo Nograles, at alam kong mapagtiwalaaan sila sa bago nilang posisyon. Ngunit kapansin-pansin na ang ilan sa kanila ay may malapit na relasyon kay Pangulong Duterte. Ang tanong: dapat nga ba natin itong ikabahala?

Bago natin talakayin ang proseso sa pag-appoint sa mga opisyal na ito, itanong muna natin. Sa pagkarami-raming opisina sa pamahalaan, bakit nga ba mahalaga ang mga Komisyong ito, at ang mga namumuno rito?

Itinatakda mismo ng Saligang Batas o Konstitusyon ang pagbubuo ng tatlong Komisyon o mga constitutional body: ang Comelec, ang COA, at ang CSC. Ang ibig nitong sabihin ay hindi maaaring buwagin o baguhin ang kapangyarihan ng mga ito kung hindi aamyendahan ang mismong Saligang Batas.

Ang Saligang Batas din ang nagtatakda ng kapangyarihan ng bawat isa. Ang Comelec ang may kapangyarihang magsaayos at magsiguro ng isang malaya, mapayapa at matapat na halalan. Sa COA naman nakaatas ang pagsisiyasat sa mga transaksiyon ng pamahalaan kung tama ang pagkakagamit sa pondo ng bayan. Samantala, ang CSC ang namamahala sa mga kwalipikasyon at kahandaan ng mga empleyado at opisyal ng pamahalaan. Ilan lamang ang mga ito sa napakalalawak na responsibilidad ng bawat Komisyon.

Dahil sa napakahalagang tungkulin ng bawat isa, kinakailangan na ang mga namumuno ay may integridad, kakayahan, at kalayaan o independence. Isipin na lang kung ano ang pwedeng mangyari kung walang kalayaang magdesisyon at madaling maimpluwensyahan ang mga nakaupong opisyal dito.

Bagamat maraming kumikilatis sa kapanahunan ng mga nasabing appointment dahil kulang-kulang na tatlong buwan na lamang ay bababa na sa puwesto si Pangulong Duterte, walang kakaiba sa mga ito. Ayon sa Saligang Batas, may terminong pitong taon ang bawat commissioner. Kumbaga, nagkataon lang na sa dapithapon na ng administrasyong Duterte nabakante ang mga posisyong ito.

Nakasaad sa Saligang Batas ang mga kwalipikasyon para sa iba’t ibang Komisyon, na hindi na natin iisa-isahin dito. Ang nakaupong pangulo ay malayang pumili ng kahit sino na pasok sa mga kwalipikasyong ukol sa citizenship, edad, at bilang ng taon ng karanasan sa nakasaad na propesyon. Puwedeng agad-agad pangalanan ng pangulo kung sino ang kanyang nais.

Halimbawa, nalaman na lang natin sa balita na may shortlist na daw si Pangulong Duterte para sa mga Comelec appointee niya. Hindi natin nalaman kung sino-sino ang nasa shortlist na ito. Samantala, wala man lamang isinapublikong shortlist sa pag-appoint sa COA at CSC.

Ang tanging nagsisilbing mekanismo upang masuri ang mga appointee ay sa pamamagitan ng Commission on Appointments, na binubuo ng grupo ng mga mambabatas mula sa Kamara at Senado. Doon sinusuri ang kanilang kwalipikasyon at integridad upang gampanan ang sagradong tungkulin, at kinukumpirma kung nararapat.

Sa proseso ng pag-appoint sa Korte Suprema, dumadaan muna ang mga aplikante sa Judicial and Bar Council na binubuo ng mga kinatawan mula sa iba’t ibang sektor ng propesyong legal. Sila ang bumubuo ng shortlist na ibibigay sa pangulo sa kung saan siya pwedeng mamili ng kanyang itatalaga.

Sa kabila ng mga safeguard na ito, masasabi na talamak pa rin ang mga appointment, ngunit hindi naman lahat, sa mga mahahalagang posisyon na nakabatay sa relasyon kay Pangulong Duterte, tulad ng mga fraternity brother o kaya ay naging kasamahan o kakilala sa Davao.

Kung iisipin, mahirap baguhin ang proseso ng pag-appoint, sapagkat nakatakda lahat ito sa Saligang Batas. Subalit, may ilang hakbang tayong puwedeng gawin upang mas maging bukas sa taumbayan ang proseso ng pag-appoint sa mga mahahalagang katungkulang ito.

Una, ipanawagan natin na isapubliko ang mga pinagpipilian ng pangulo sa mga bakantang posisyon sa Comelec, COA, at CSC. Bagamat walang batas na nagmamandato nito, sa ngalan ng transparency sa pamamahala, dapat itong gawin ng pangulo upang mapanatili ang tiwala ng publiko sa mga Komisyon. Ika nga, “Public office is a public trust.”

Ikalawa, kung hindi man posible na isapubliko ang mga pinagpipilian, maging aktibo tayo sa pagpaparating sa pangulo na pumili ng taong totoong may kakayahan, integridad, at kalayaan. Iwasan ang pag-appoint dahil sa palakasan o dahil may relasyon. Oo, maaari naman na may kakayahan din ang mga taong may relasyon sa kanya. Ngunit, mas mahirap maalis sa isip ng taumbayan ang pagdududa kung talagang malaya nga ang naitalaga.

Ikatlo, puwede tayong magbuo ng network ng mga organisasyon mula sa iba’t ibang sektor upang subaybayan ang mga appointee sa mga Komisyon. Nagawa na ito ng Court Appointments Watch PH na nagbabantay sa proseso ng pagtatalaga ng mga huwes. Dalawa ang halaga ng mga organisasyong gaya nito: ang organisadong pagbabantay sa mga appointment at ang lalong pagsasapubliko ng kahalagahan ng mga institusyong gaya ng Comelec, COA, at CSC sa kapakanan ng bawat Pilipino.