Əsgər Möhsümoğlu
Fransa İnqilabını səciyyələndirən əsas xüsusiyyətlərdən biri onun tükürpədici zorakılığıdır. 1789-cu il, iyulun 14-də Bastiliya qalasının alınmasının ildönümü hər il Fransada möhtəşəm inqilabın başlanğıcı kimi qeyd olunur. Amma, məsələn, çoxları bilmir ki, izdihamın zülm simvoluna çevrilmiş qalaya hücum çəkdiyi zaman orada cəmi 6 məhbus var idi. Həmin gün öldürülən dövlət məmurlarının sayı isə qat-qat artıq idi.
İlk qurbanlar qəzəbli kütlənin qarşısına çıxan həbsxana keşikçiləri oldular. Daha sonra təslim olan həbsxana rəisi Markiz de Launayın başını kəsdilər. Onun və Jak de Flessel kimi başqa məmurların başlarını nizəyə taxan kütlə Paris küçələri boyunca irəlilədi. Növbəti həftələrdə Fransada qan su yerinə axmağa başladı. Bir neçə ay ötmüş Mari Antuanettin içərisində yaşadığı Versal Sarayı kütlə hücumunun hədəfinə çevrildi. “Haradadı o fahişə? Onun boynunu sındırıb, ürəyini bədənindən çıxaracağıq,” deyə gecə saat ikidə Antuanettin otağına girən bir qrup qadın çığırırdı. Bu, həmin xalq idi ki, bir neçə il öncə Parisə gəlin gəlmiş 15 yaşlı Avstriya şahzadəsinə hədsiz sevgisini izhar edirdi. Çox keçməmiş kütlə öz arzusuna yetişdi. Mari Antuanett də, onu kral əri XVI Lüdoviq də, və üstəlik minlərlə hakim zümrə üzvləri müxtəlif cür dəhşətli formalarda sonluqlarına çatdılar.
Fransa İnqilabını bəşər tarixində unikal fenomenə çevirən onun təkcə zorakılığı deyil, bütün mövcud ictimai normalara inkaredici münasibəti idi. Köhnə rejimi büsbütün rədd edən fransızlar bu eranın dayaqları hesab etdikləri hər şeyi – hər şeyi – hədəf alırdılar. Onların gözündə insan kimliyi, din, hətta təqvim də əsrlər boyu xalqı əsarətdə saxlayan siyasi quruluşu təmsil edirdi. Məsələn, edam edilən Kral Lüdoviqin adı “vətəndaş Lui Kapet” olmuşdu. Onun edam olunmasına səs vermiş (və az sonra özü edam edilən) əmisi oğlu Filippin soyadı Eqalite (bərabərlik) idi. İnqilabçıların başlıca hədəflərindən biri din və dindarlar idi. On minlərlə keşiş katolik təriqətini tərk etməyə və yeni vətəndaş dinini qəbul etməyə vadar olunurdular. Dövrün tələbinə riayət etməyənlər cəld ölümlə üzləşirdilər. Üzərində xaç olan nə vardısa hamısı qadağan edilmişdi. İnqilabi düzən hətta təqvimi də dəyişmişdi. 1792-ci il 1-ci il hesab olunurdu. İl adları dəyişdirilmiş 12 aya (məsələn, Termidor (istilik), Brümer (çən), Nivose (qar) və s.), həy ay isə üç ongünlük həftəyə bölünürdü. Həftənin əlavə günlərinə Düha Günü, Əmək Günü, Mükafat Günü kimi adlar verilmişdi.
İnqilab fransızlara istədikləri demokratiya deyil, əvvəlcə Robespyer kimi qaniçən psixopatı, ondan sonra isə Napoleon Bonapart kimi meqalomanyakı bəxş etdi. İrrasional zorakılıq boranında itən zəkadan yalnız bu növ adamlar bəhrələnə bilərdilər. Yəqin ki, günahı sadə fransızlarda yox, əsrlər boyu insanları sinfi əsarətə məhkum edərək fizioloji quruluşuna qədər müəyyən edən (qidalanma fərqlərinə müvafiq olaraq yoxsul fransızları zadəganlardan boy ucalığına görə ayırd etmək olurdu) rejimdə axtarmaq lazımdır. Ortada bu qəzəbi, bu nifrəti, bu amansızlığı doğuran fundamental səbəblər olmalı idi.
Bu baxımdan okeanın o biri tayında amerikalı kolonistlərin ingilis kralına qarşı üsyanında sezilən fərqlər maraq doğurur. Zülm nə qədər ağır olursa, ona reaksiya da bir o qədər şiddətli, amansız olur. Müqayisə üçün General Corc Vaşinqtonun əsgərlərinə müraciətindən bir parçaya nəzər salmaq kifayət edər: “Zabitlər və əsgərlər, bilin ki, siz azad insanlarsız, Hürriyətin nemətləri uğrunda vuruşursunuz – və əgər özünüzü kişi kimi aparmasaz, köləlik sizin qismətiniz olsun.” Amerikalıların devirdikləri rejimə nifrəti fransızlardakı həddə deyildi. Zatən İngiltərə kralı da buna haqq etməmişdi. Bəlkə o səbəbdən indinin özündə də qocaman Amerika şəhərlərində “Kral Corc”, “Kraliça Anna”, “Şahzadə Vilyam” kimi inzibati adlara rast gəlmək olar.
İnqilabların mahiyyəti onların ərsəyə gətirdiyi məhsul haqda çox şey deyir. Nisbətən dinc Amerika İnqilabı stabil respublika yetişdirməyə nail oldusa, Fransa İnqilabından on illər keçmiş ölkə səfalət, müharibə acılarından qurtula bilmədi. Sonda, Amerika və Fransa inqilablarının mahiyyətlərini şərtləndirən xüsusiyyətlər orada oturuşmuş rejimlərin mahiyyətləri, habelə məsafə yaxınlığının doğurduğu xarici geo-siyasi təsirin miqyası ilə sıx bağlı idi.
