Bilang unang babaeng lider ng tribong Manobo-Matigsalug, bitbit ni Bai Bibyaon Ligkayan Bigkay o Ina Bai ang sigasig at tapang sa pagdepensa ng lupang ninuno na kalauna’y nag-iwan ng legasiyang hindi makakamkam nang kahit sino. 

Dahil sa angking husay sa pamumuno, pinili ng mga datu si Ina Bai bilang lider ng mga Lumad. Matagumpay niyang ginampanan ang pagiging pinuno at tagapagtanggol ng karapatan ng mga kababaihan at kabataan ng kanyang komunidad. 

Hindi man nagkaroon ng sariling pamilya si Ina Bai, itinuring naman niyang sariling apo ang mga batang Lumad. Bukod sa pagprotekta niya ang kanilang kaligtasan at seguridad, pinasinayaan rin niya ang pagpapatayo ng paaralang Lumad na humubog sa karunungan at pagkamit ng pormal na edukasyon ng mga katutubong Manobo.

Masikhay din niyang itinindig ang karapatan para sa kababaihan. Sa katunayan, siya ang nagtatag ng Sabokahan To Mo Lumad Kamalitana o Sabokahan Unity of Lumad Women na naglalayon protektahan laban sa pang-aabuso at makapagbigay ng kabuhayan sa kababaihang Lumad.

Nakatanggap ng ilang parangal si Ina Bai dahil sa husay at tapang. Ilan sa mga ito ang Gawad Tandang Sora Award 2017, Sampung Ulirang Nakatatanda Award 2019 at Gawad Bayani ng Kalikasan. 

Masasabing sinasalamin niya ang kagitingan at karunungan bilang isang epektibong pinuno dahil sa kabila ng banta sa kanyang buhay, patuloy pa rin siyang nakibaka laban sa mga nagtatangkang sumira sa kalikasan at sa kanilang sariling lupain laban sa mga mandarambong na kumpanyang gustong sakupin ang lupa nilang mga katutubo.

Laban ni Bai Bibyaon

Noong 1994 nang magsimulang pag-interesan at kamkamin ng mga kompanya ang lupa ng mga Lumad dahil sa taglay nitong yaman. Lantaran ang ginawang pagsira ng Alcantara and Sons Timber Company sa Pantaron Mountain Range sa Mindanao kung saan nakatira si Ina Bai.

Dahil dito, ideneklara niya ang pangayaw o tribal war laban sa nasabing kompanya. Gamit ang pana, bangkaw at suya, matagumpay na nilabanan ng tribo ni Ina Bai ang kompanya na kalauna’y sumuko sa dahil sa takot sa mga Manobo. 

Hindi dito natapos ang pakikipaglaban ni Ina Bai dahil matapos ang ilang taong pagprotekta sa kanilang lupa, pinagbantaan siya ng rehimeng Duterte matapos sabihin ng National Task Force to End Local Communist Armed Conflict (NTF-Elcac) kasama si Ina Bai sa mga komunista. Napilitan siyang umalis sa Mindanao upang pangalagaan ang kanyang seguridad.

Sa kabila nito, hindi niya iniwan ang mga kapwa katutubo. Patuloy siyang naging gabay sa pakikibaka para protektahan ang kanilang lupang ninuno. 

Hanggang sa huling sandali ng buhay ni Ina Bai, nanatili siyang matapang at tapat sa kanyang lupang sinilangan. Inihabilin niya ang patuloy na pagdepensa sa kanilang lupain. Kasama ang mga mahal sa buhay, namayapa siya noong Nob. 20, 2023. 

Kalinga ng kaibigan

Lumipas na ang halos anim na buwan mula noong namayapa si Ina Bai, ngunit habambuhay mananatili ang kanyang katapangan. Kasama rito ang legasiya, aral at aruga na kanyang ibinigay sa mga taong kanyang nakasalamuha at natulungan.

“Si Bai Bibyaon ay hindi lang isang lider. Isa rin siyang mahusay na guro, mabuting ina [at] mahusay na kasama dahil tinuturuan n’ya kami sa kultura at sa kasaysayan ng pakikibaka ng mga Lumad sa Mindanao,” ayon kay Catherine Dalon, miyembro ng Sabokahan Unity of Lumad Women at isang katutubong Manobo.

Hindi makakalimutan ni Dalon ang adhikain na ipagpatuloy ang pagdepensa sa lupang ninuno at ang habilin ni Ina Bai na dapat maglaan ng mahabang pasensya tuwing nakikibaka. Binahagi rin ni Dalon na pinapaalala lagi ng yumaong lider na para sa sambayanan, hindi lamang sa mga katutubong Lumad, ang kanilang ginagawang paglaban.

Noong Hun. 5, nagbigay-pugay sa magiting na katutubong lider ang iba’t ibang mga organisayong pangkalikasan at karapatang pantao sa University of the Philippines Diliman.

Buong-pusong nagtanghal ang mga dating estudyante ng Lumad school ng ilan sa kanilang mga tradisyonal na sayaw. Sinundan ito ng pagbabahagi ng mga alaala sa buhay ni Ina Bai.

“Nais ko nang makauwi sa komunidad namin pero nandito kami sa siyudad, kasama ni Bai Bibyaon, dahil ayaw naming maranasan ng iba ang dinanas namin,” ani Mawing Pangadas, isang kabataang Lumad. 

Binahagi ni Pangadas ang hindi makatarungang pagkulong sa kanya ng 10 buwan dahil sa mga gawa-gawang kaso. Naninindigan siya, kasama si Ina Bai, upang maipaglaban ng mga kapwa katutubo ang kanilang sariling pagpapasya at lupang ninuno.

Dagdag ninya, ang pagsali niya sa mga kilusan ng sambayanan ang pinakamataas na antas na uri ng pagbubunyi sa buhay ni Ina Bai. Aniya, mainam na ipagpatuloy ang paglaban ni Ina Bai dahil nananatili ang kanyang kalinga sa lahat ng katutubong Pilipino, lalo na sa kanyang mga mahal na apo.