در راه برگشت به «کندیر»، در فراز کوه به پناه سنگی آرام گرفته‌اند تا خستگی‌شان را بدر کنند. پنج روز تمام است که دو مرد کهن‌سال خانه‌های‌شان را در این روستای هزاره‌نشین در ولسوالی گیزاب ارزگان ترک کرده‌اند. روستابه‌روستا در مناطق همجوار در دایکندی رفته و دست به تقاضای کمک گشوده‌اند تا شاید بخشی از «باج» مطالبه‌شده به‌خاطر روستای کندیر را تأمین کنند. کندیر در حاشیه‌ی دریای هلمند، چهاردهه پیش در مدت نزدیک به یک‌دهه کار، بنا یافت.
دمادم غروب آفتاب، وقتی که با من از پشت خط تلفن صحبت می‌کردند، گفتند تازه به زمین نشسته‌اند. «از صبح، ملاآذان تا به حال را برای کمک گشته‌ایم. همه‌ی ما (مردان کندیر) در مناطق مختلف [برای جلب کمک] پراکنده شده‌ایم. مردم چیزی ندارند که به ما بدهند.» آنان که نخواستند هویت‌شان فاش شود، افزودند «نیم‌قرانی» را دستگیر نشده و صرفا وعده‌ی کمک در «سر خرمن» یافته‌اند.
مطابق فیصله‌ی طالبان، باشندگان کندیر باید مبلغ ۳۰ میلیون افغانی را تحت عنوان قیمت زمین کندیر و وجه مصالحه به سه طایفه از پشتون‌های گیزاب و کوچی‌های مقیم هلمند پرداخت کنند. برای تهیه‌ی این مبلغ، زمین و خانه‌های‌شان را به اجاره و فروش گذاشته و در یک تصمیم جمعی، بخشی از طویانه‌ی دختران خود را نیز برای آن تخصیص داده‌اند.
دعوا چگونه فیصله شد؟
مطابق فیصله‌ای که در تاریخ پنجم جدی امسال در دادگاه ابتدایی طالبان در گیزاب نهایی شده، پشتون‌ها ادعای مالکیت ۷۸۲ «طناب» زمین را در کندیر مطرح کرده‌اند. در فیصله‌نامه که نسخه‌ای از آن در اختیار اطلاعات روز قرار گرفته، آمده است که پشتون‌ها ادعای مالکیت آن را از زمان محمدظاهرشاه، آخرین شاه افغانستان مطرح کرده و هزاره‌ها نیز از زمان محمدداوودخان، نخستین رییس‌جمهور افغانستان بر اساس «عریضه»، اقدام به آبادی این منطقه کرده‌اند. ادعای پشتون‌ها در فیصله‌نامه‌ای که به امضای میرحمزه، ولسوال طالبان در گیزاب ارزگان رسیده، «سند» عنوان و تصریح شده است: «اسناد ملکیت پشتون‌ها این است که زمین را ظاهرشاه به نیاکان‌شان داده است.» اما برای این ادعا هیچ سند رسمی ذکر نشده است. یک عضو شورای حل‌وفصل دعوا که به دستور طالبان در گیزاب و قندهار تشکیل شده بود نیز تأیید کرد که پشتون‌ها هیچ‌گونه سندی مبنی بر مالکیت کندیر ارائه نکرده‌اند.
در فیصله‌نامه در مورد سند هزاره‌ها هم آمده است که آنان کندیر را بر اساس مکتوب محمدداوودخان احیا کرده‌اند. اسنادی که در اختیار روزنامه اطلاعات روز قرار گرفته، نشان می‌دهند که کندیر در سال ۱۳۵۳ خورشیدی در ریاست عمومی املاک کابل به‌نام هزاره‌ها ثبت شده است. قبل از آن، این منطقه که محصور در سایر مناطق هزاره‌نشین شاغلجه، بندک و پیرانجیر است، بایر بود.
با این‌حال، شورای حل‌وفصل و دادگاه ابتدائیه‌ی طالبان در گیزاب دعوا را به نفع شاکیان پشتون فیصله کرده‌اند. در متن فیصله‌نامه آمده است که پشتون‌ها به مساحت ۷۸۲ «طناب» زمین کندیر را به هزاره‌ها به مبلغ ۳۰ میلیون افغانی «به فروش برسانند». تا تاریخ ۲۸ سرطان ۱۴۰۳ به آنان فرصت پرداخت این مبلغ داده و تأکید شده که آن را در دادگاه ابتدائیه‌ی طالبان در گیزاب به پشتون‌ها تسلیم کنند. یک عضو شورای حل‌وفصل دعوا خاطرنشان کرد که هزاره‌ها این مبلغ را به‌عنوان «وجه مصالحه» به افرادی از طایفه‌ی نیکوزایی، باشندگان گیزاب و طایفه‌های ترکی و اشیرزایی، کوچی‌های ساکن هلمند پرداخت می‌کنند. مطابق فیصله‌نامه، دادگاه طالبان پس از پرداخت کامل پول درخواست‌شده، «قباله‌ی شرعی» به هزاره‌ها می‌دهد.
همچنین شورای حل‌وفصل دعوا از سوی پشتون‌ها به هزاره‌ها پیشنهاد داده بود تا منطقه‌ی کندیر را در ازای ۱۲۰ میلیون افغانی به‌گونه‌ی کامل تخلیه و به آنان رها کنند. این پیشنهاد اما از سوی باشندگان کندیر رد شد. یک نماینده‌ی آنان در این شورا که نخواست هویتش فاش شود، گفت: «کندیر آخرین [قطعه] زمین اجدادی ما است. ما نمی‌توانیم از کندیر برویم. حتا اگر قتل‌عام شویم.»
به‌گفته‌ی او، آنان فیصله‌ی نهایی را هم با تهدید طالبان پذیرفته‌اند. «برای ما گفتند که پس ۳۰۰ لگ (۳۰ میلیون) افغانی به پشتون‌ها بدهید و در عوض به شما قباله می‌دهیم. گفتیم اسناد گذشته‌ی ما چه می‌شوند. گفتند آن‌ها به کار نمی‌آیند. پول را که بدهیم، قباله می‌دهند و تا زمانی که امارت (طالبان) است، چلش (اعتبار) دارد.»
این مرد همچنین گفت که طالبان هزاره‌ها را تهدید کرده‌اند اگر این فیصله را نپذیرند، آنان را به‌صورت جمعی کوچ می‌دهند. «دو سال را دعوا کردیم. آواره و غارت شدیم. در مقایسه با پشتون‌ها ناتوان و کم‌زور هستیم. برای حفظ آخرین [قطعه از] زمین آبایی خود، مجبوریم این باج را بدهیم.»
شاکیان از قوم پشتون و به‌ویژه کوچی‌ها تا اکنون دو بار و هر دو بار در دوران حاکمیت اول و دوم طالبان ادعای مالکیت کندیر را مطرح کرده‌اند. بار نخست در سال ۱۳۸۰ و بار دوم هم یک ماه پس از تسلط طالبان علیه باشندگان کندیر اقامه‌ی دعوا کرده‌اند. در متن فیصله‌نامه گفته شده که این دعوا در حاکمیت گذشته‌ی طالبان جریان داشته است.
با این‌حال، عضو شورای حل‌وفصل دعوا می‌گوید شاکیان در میان پشتون‌ها در جریان دو سال گذشته افزایش یافته‌اند. «قبلا تنها کوچی‌ها ادعای مالکیت را داشتند. سپس طایفه‌ی نیکوزایی هم عین دعوا را بر همان زمین مطرح کردند. وکیلان [در شورا] به دستور قاضی [طالبان] خواست آنان را پذیرفتند. اکنون ۳۰ میلیون افغانی میان این سه طایفه بر اساس خانوار تقسیم می‌شود.» ۲۴ خانوار از طایفه‌ی ترکی، ۱۶ خانوار از طایفه‌ی نیکوزایی و ۱۶ خانوار دیگر هم از طایفه‌ی اشیرزایی مستحق دریافت پول قابل پرداخت از سوی هزاره‌ها شناخته شده‌اند. نماینده‌ی باشندگان کندیر هم گفت که آنان نگران افزایش شاکیان دیگر از قوم پشتون و ترویج باج‌گیری از این طریق اند. بر اساس گفته‌های او، طالبان برای جلوگیری از ترویج آن، صرفا به‌صورت شفاهی گفته‌اند پشتون‌هایی که از آنان پول می‌گیرند، در آینده پاسخ‌گو خواهند بود. این گروه اما از ذکر این مورد در فیصله‌نامه خودداری کرده است.
درماندگی
کندیر یک منطقه‌ی فقیرنشین در همسایگی دریای هلمند است. باشندگان آن از نظر درآمد و تأمین مایحتاح غذایی به آب این دریا و کشت‌زارها وابسته‌اند. دو سال گذشته بر آنان سخت گذشته است؛ به‌گونه‌ی اجبار آواره شدند، داروندارشان به غارت رفتند و عشر سنگینی نیز به طالبان پرداختند. آنان برای تأمین ۳۰ میلیون افغانی که اکنون بر آن‌ها اضافه شده است، دست پیش همه دراز کرده و نمایندگان خود را به کابل، بامیان، دایکندی و قندهار فرستاده تا از تجاران، سرمایه‌داران و مراجع تقلید شیعیان درخواست کمک کنند. به‌گفته‌ی یکی از متنفذان کندیر، همه وعده‌ی کمک به آنان داده، اما هنوز مبلغی را کمک نکرده‌اند. «مردم مناطق اطراف به ما خط داده که با گرفتن حاصل زمین ما را کمک می‌کنند. حتا گفته‌اند که حاصل خرمن خود را با ما تقسیم می‌کنند.»
همچنین آنان زمین و خانه‌های خود را به فروش و اجاره گذاشته‌اند؛ خریدارانی هم پیدا کرده، اما هنوز چشم‌انتظار کمک‌های وعده‌شده هستند. فروش زمین و خانه را به‌عنوان آخرین گزینه مدنظر گرفته‌اند و باهم تعهد کرده‌اند که زمین‌های خود را به نزدیکان‌شان در روستاهای دیگر بفروشند تا در آینده باعث درد سر بیشتر نشود. باشندگان کندیر در یک تصمیم جمعی، بخشی از طویانه‌ی دختران خود را برای تهیه‌ی این پول مدنظر گرفته‌اند. این متنفذ قومی گفت: «در کندیر حدود ۲۰۰ هزار افغانی طویانه است. باهم تعهد کردیم که بخشی از آن را برای پول پشتون‌ها و کوچی‌ها مدنظر بگیریم.»
بلوای هزاره
در بهار سال ۱۳۵۷ خورشیدی، حدود ۵۰ مرد پس از پنج سال سرگردانی در اداره‌های دولتی در زمان محمدداوودخان، اجازه یافتند تا سنگ بنای کندیر را بگذارند. به این ترتیب، آنان پس از چند نسل خانه‌به‌دوشی، بی‌زمینی و کار روی زمین دیگران، صاحب جایداد و ملک و خانه می‌شدند. کلنگ، قلم، مارتول (پتک) و بیل گرفتند و شروع کردند به شکاف صخره‌ها. هشت سال پی‌هم را در شانه‌ی کوه‌های «سینه‌خیزک»، «تاوه» و «سوزکیچ» سنگ تراشیدند و سنگ چیدند تا کانال آب را به‌طول حدود چهار کیلومتر از دریای هلمند به کندیر کشیدند.
با جاری‌شدن آب، زندگی در این منطقه احیا و زمین‌ها پربار شده است. این زحمت هزینه‌های سنگین دیگری هم بر اهالی آن گذاشته است. در جریان کار، چهار نفر از صخره‌ها پایین افتادند و جان دادند. «از کوه به دریا افتادند. پیکر یکی‌شان را آب با خود برد و پیدا نشد.» کریم (اسم مستعار)، از باشندگان کندیر که خود در کار این کانال شرکت داشته، همچنان گفت: «حدود ۱۰ خروار مواد منفجره [برای انفجاردادن سنگ و صخره] در این کانال استفاده شده است. ۲۰۰ خروار خاک را هم با پاهای خود پخته و با آن، شکاف سنگ‌ها را پر کردیم.»
باشندگان کندیر از بازماندگان و آوارگان لشکرکشی عبدالرحمان‌خان به هزاره‌جات هستند. «گیزاب همه از ما مردم هزاره بود. در دوره‌ی عبدالرحمان‌خان از دست ما رفته و به نیکوزایی‌ها [از قوم پشتون] توزیع شده است.» کریم افزود دیوار خانه‌ی پدرکلانش که در اختیار افرادی از طایفه‌ی نیکوزایی قرار داده شده، هنوز کاملا فرو نریخته است. هزاره‌ها در گیزاب نسل‌به‌نسل حدود زمین‌های غصب‌شده‌ی‌شان را به همدیگر نشانی کرده‌اند. «زمین هر کس مشخص است. مرز و حدود زمین خود ما را پدرم به من نشان داد. گفت این زمین‌ها از ما است. در دوره‌ی عبدالرحمان از دست ما رفته است.» اهالی کندیر همه هر کدام زمینی در گیزاب دارند که می‌گویند از نزدشان غصب شده است.
مردم هزاره در کندیر دو بار توسط طالبان کوچ داده شده‌اند. بار نخست، طالبان پنج ماه قبل از سقوط‌‌شان در سال ۱۳۸۰، باشندگان کندیر را در پی اقامه‌ی دعوای ملکیت این منطقه از سوی کوچی‌ها، کوچ دادند و شاکیان را در آن‌جا جابه‌جا کردند. با سقوط این گروه، کوچی‌ها بندوبساط‌شان را بستند و از کندیر رفتند. تا دور دوم تسلط طالبان، آنان در هیچ مرجعی ادعای ملکیت نکردند. اما یک ماه پس از آن‌که طالبان مسلط شدند، این دعوا را از سر گرفتند. طالبان در ماه سنبله‌ی ۱۴۰۰، هفت نفر از باشندگان کندیر را در پیوند به این دعوا به ولسوالی گیزاب احضار و برای حدود ۲۰ روز زندانی کردند. یکی از کسانی که زندانی شده بود، گفت این گروه در واقع آنان را در زندان «گروگان» گرفته بودند تا بدون هیچ مقاومتی، مردم را کوچ دهند.
در اول ماه میزان، نیروهای طالبان با نُه عراده رنجر وارد کندیر شدند. آنان چندین پاسگاه در سه کمربند در مسیرهای منتهی به آن افراز کردند. طالبان مردم کندیر را «تهدید» کردند که اگر کوچ خود را برندارند، «زندانی» و خانه‌های‌شان با «ماین»، «انفجار» داده خواهد شد. دست‌کم ۳۰۰ خانواده در مدت ۲۴ ساعت، از کندیر کوچ داده شدند؛ بدون این‌که حق بردن وسایل و محصولات خود را بیابند. آنانی که هم پنهانی با خود چیزی را برده بودند، طالبان اموال‌شان را در ایست‌های بازرسی خود ضبط کردند. زنان و مردان و کودکان کندیر در فصل سرما و آستانه‌ی زمستان آواره‌ی کوه و بیابان شدند. چهار ماه را آوارگی کشیدند.
یک نماینده‌ی باشندگان کندیر در شورای حل‌وفصل دعوا گفت: «فشار رسانه‌ها و نهادها و سازمان‌های حقوق بشری سبب شد تا [طالبان] به ما اجازه‌ی برگشت بدهند.» در آن هنگام، امین‌الله عبید، والی پیشین طالبان در دایکندی گفته بود که آوارگان بر اساس دستور هبت‌الله آخوندزاده، رهبر طالبان به خانه‌های‌شان برگشته‌اند. قبل از آن، دادگاه مرافعه‌ی طالبان هم اجازه‌ی برگشت آوارگان را داده بود. سایر مقام‌های محلی طالبان اما مانع از آن شده و گفته بودند تا نهایی‌کردن این دعوا در دادگاه این گروه، کندیر در تصرف پشتون‌ها خواهد بود.
وقتی هم آوارگان به کندیر برگشتند، خانه‌های‌شان به تاراج رفته بودند. «هیچ چیزی از آذوقه و محصولات زراعتی و اساسات و لوازم خانه نمانده بود. همه را غارت کردند. حتا پنجره و دروازه را کشیده، بردند… دخل مسجد را شکستاندند، فرش و شیشه‌ی خورشیدی مسجد را هم بردند.» به‌گفته‌ی این نماینده‌ی باشندگان کندیر، طالبان و شاکیان پشتون‌تبار، بالاتر از ۳۰ میلیون افغانی بر آنان خساره وارد کرده بودند. آنان در دادگاه طالبان در گیزاب و دایکندی شکایت هم بردند، اما به آن رسیدگی نشد. هنگامی که باشندگان کندیر جابه‌جا شدند، دوباره به مرکز گیزاب احضار شدند. همزمان با آن طایفه‌ی نیکوزایی نیز ادعای مالکیت زمین را مطرح کردند. این دعوا تا فیصله‌ی نهایی میان دو طرف، حدود دو سال را دربر گرفت.