آقنظر، مردی ۵۷ ساله همه‌ی دارایی و زحمت سال‌های زندگی‌اش را در آب‌خیزی‌های رودخانه آمو در ولسوالی شورتپه ولایت بلخ از دست داده است. او باشنده‌ی روستای «اریغ باتور» است. در جریان یک سال گذشته، یک حویلی به مساحت هزار متر مربع، دو جریب باغ میوه و حدود هشت جریب زمین زراعتی او که در آن محصولات پخته کشت می‌کرد، زیر آب رفته و به بستر رودخانه آمو بدل شده است. اکنون آقنظر ناچار شده است تا در خانه‌ی یکی از اقاربش زندگی کند.
سرگذشت تلخ آقنظر تنها روایت یک خانواده نیست. هزاران نفر از باشندگان روستاهای اطراف رودخانه آمو در شمال افغانستان در سال‌های اخیر به‌دلیل گسترش بستر آب دریا، خانه‌ها و زمین‌های‌‌شان را از دست داده‌اند. با این‌که در دوره‌ی نظام جمهوری و پس از آن در زمان حکومت طالبان، این تهدید بارها مطرح شده، اما هیچ یک از این دو حکومت نتوانسته‌اند مانع تخریب حواشی رودخانه شوند و از سرازیرشدن آب به روستاها جلوگیری کنند.
آقنظر می‌گوید بیش از ۳۰ سال برای ساختن خانه، ایجاد باغ میوه و به‌دست‌آوردن زمین‌های زراعتی زحمت کشیده بود، اما حالا همه چیز را از دست داده و باید زندگی را دوباره از صفر آغاز کند.
این مرد هر بار آن شبی را به یاد می‌آورد که رودخانه آمو زمین و خانه‌اش را بلعید، چشمانش پر از اشک می‌شود. او به روزنامه اطلاعات روز گفت: «دو شب قبل از آن حادثه سطح آب بالا آمده و خانه‌ها و زمین‌های نزدیک ما را برده بود. ما از ترس خانه را خالی و نزدیک شهر کوچ کردیم. خودم با بچه‌هایم نزدیک خانه بودیم و کوشش می‌کردیم سد و مانع بسازیم. اما یک‌باره سطح آب بالا آمد و همه چیز ما را برد.»
آقنظر و دیگر باشندگان روستا بارها به مسئولان محلی، چه در زمان نظام جمهوری و چه پس از حاکمیت طالبان، مراجعه کرده‌اند تا با ساخت دیوارهای استنادی محکم مانع پیشروی آب به داخل روستا شوند. بااین‌حال، هیچ اقدام جدی در این زمینه صورت نگرفته است. او می‌گوید: «در روستای ما هیچ چیزی نماند. دریا مکتب، مسجد، دکان و خانه‌ها را بلعید. اکنون نه خانه داریم و نه زمین.»
زمین مردم در دل رودخانه آمو
آب‌خیزی‌های رودخانه آمو تنها زندگی آقنظر را ویران نکرده است بلکه سرنوشت تاشمحمد، مرد ۴۸ ساله‌ی دیگری از باشندگان ولسوالی شورتپه را نیز به نابودی کشانده است. این سیلاب‌ها ۲۰ جریب زمین زراعتی او را با خود برده و به بستر رودخانه بدل کرده‌اند. اکنون تاشمحمد حیران مانده است که چگونه هزینه‌های زندگی خانواده‌ی ۱۴ نفری خود را تأمین کند. زمین‌هایی که از دست رفته‌اند، تنها منبع درآمد او و خانواده‌اش بودند و حالا او حتا یک قطعه زمین به نام خود ندارد.
تاشمحمد با یادکرد از تلاش‌های بی‌نتیجه‌ی حکومت پیشین برای جلوگیری از پیشروی آب می‌گوید که دیوارهای استنادی‌ای با بوجی‌های پلاستیکی ساخته شده بود که صرفا تأثیر کوتاه‌‌مدت داشت؛ «موانعی که با بوجی‌ها ساخته شده در حالت اضطراری می‌تواند مؤثر باشد اما برای همیشه نمی‌تواند جلو آب را بگیرد. از حکومت و نهادهای کمک‌رسان داخلی و خارجی می‌خواهیم که یک پلان (برنامه) جدی به‌خاطر حل این مشکل روی دست بگیرد. به‌خاطری که ما مردم تباه و برباد شدیم.»
تاشمحمد پس از نابودی زمین‌های زراعتی‌اش، برای تأمین هزینه‌های خانواده‌اش اکنون در یک کارخانه‌ی تولیدی در بلخ کار می‌کند اما درآمدش بسیار ناچیز است و به سختی می‌تواند نیازهای ابتدایی زندگی‌اش را برآورده کند.
در اوایل ماه سنبله، کمیته‌ای مشترک متشکل از اداره‌های دولتی طالبان در ولایت بلخ، برای بررسی بخشی از خسارات ناشی از تخریب خانه‌ها و زمین‌های اطراف رودخانه آمو به ولسوالی شورتپه رفت. یافته‌های این بررسی پس از تکمیل، با حاجی یوسف وفا، والی طالبان در بلخ در میان گذاشته شد.
براساس گزارش این کمیته، در روستاهای سارپته، پته‌ییلاق، اریغ باتور، چوباش و چند روستای دیگر این ولسوالی، نزدیک به هفت هزار متر سرک، دو پلچک، ۳۵ دربند حویلی مسکونی و حدود ۵۰۰ جریب زمین زراعتی تخریب شده است.
بااین‌حال، هنوز مشخص نیست که طالبان پس از دریافت این گزارش چه برنامه یا اقداماتی را برای کمک به آسیب‌‌دیدگان آب‌خیزی رودخانه آمو و ساخت دیوارهای استنادی عملی خواهند کرد.
باشندگان ولسوالی شورتپه معتقد اند که خسارات واردشده به مراتب بیشتر از آن چیزی است که در گزارش طالبان بازتاب یافته است. چند نفر از بزرگان محلی، به شرط فاش نشدن هویت شان، به روزنامه اطلاعات روز گفتند که تنها در یک ماه اخیر، نزدیک به ۵۰ دربند حویلی، بیش از ۷۰۰ جریب زمین زراعتی، حدود ۱۰ هزار متر راه مواصلاتی و نزدیک به ۱۰ پلچک بهطور کامل تخریب شده و بیشتر راه‌های رفت‌وآمد به این ولسوالی از بین رفته است.
عبدالرحیم (نام مستعار)، یکی از بزرگان محلی تأکید می‌کند که طالبان باید هرچه زودتر برای ساخت دیوارهای استنادی محکم اقدام کنند تا خانه‌ها و زمین‌های بیشتری در بستر رودخانه قرار نگیرد. او همچنین می‌گوید که در گزارش‌های طالبان باید آمار واقعی خسارات درج شود و واقعیت‌ها تحریف نشود.
او با انتقاد از گزارش کمیته طالبان می‌گوید: «گزارش کمیته دولت (طالبان) درست نیست. نصفی از مشکلات مردم را یادداشت نکردند. خانه‌ها، باغ‌ها، و سرک‌های زیاد ما خراب شده فعلا. مردم دربه‌در شدند. هیچ چیزی برای ما نمانده است. همه‌ی زمین‌های زراعتی ما خراب شد.»
به‌گفته‌ی باشندگان شورتپه، در طول یک‌ونیم‌دهه‌ی گذشته بیش از ۲۰ کیلومتر از خاک این ولسوالی در بستر رودخانه آمو از بین رفته است. آنان هشدار می‌دهند که به‌دلیل نبود دیوارهای استنادی محکم، بستر این رودخانه هر روز عریض‌تر می‌شود و زمین‌ها و خانه‌های بیشتری را در خود می‌بلعد؛ موضوعی که نگرانی عمیقی میان مردم منطقه ایجاد کرده است.
وعده‌های بزرگ طالبان؛ اقدامات کوچک
حکومت طالبان با استخراج منابع زیرزمینی و تسلط بر منابع عایداتی، هزینه‌های حکومتی خود را تأمین می‌کند؛ بااین‌حال، هیچ‌گاه جزئیات مربوط به چگونگی جمع‌‌آوری مالیات و میزان واقعی درآمدهای‌‌شان را بهطور شفاف اعلام نکرده است.
حدود دوونیم سال پیش، وزارت انرژی و آب طالبان اعلام کرد که پروژه‌ای به ارزش دو میلیارد افغانی را برای تحکیم سواحل رودخانه آمو در ولایت‌های بلخ، جوزجان، قندوز و تخار آغاز کرده است. طالبان در آن زمان گفته بودند که کار تحکیم سواحل رودخانه از ولسوالی شورتپه در ولایت بلخ شروع شده است و ۱۵ نقطه در این ولسوالی در معرض خطر جدی قرار دارند که باید فوری تحکیم شوند.
با این وجود، اقدام طالبان در برخی مناطق شورتپه محدود به پر کردن بوری‌های پلاستیکی با خاک و ریگ و قرار دادن آن‌ها در کنار رودخانه بود. این نوع تحکیم‌‌بندی ابتدایی و موقت، توانایی مقابله با شدت و حجم بالای آب‌خیزی رودخانه آمو را ندارد و نمی‌تواند از پیشروی آب به سمت خانه‌ها و زمین‌های زراعتی جلوگیری کند.
چهار ماه پس از آغاز این پروژه، عبدالحکیم حکمت، مسئول حوزه دریای شمال در آن زمان، اعلام کرد که کار استحکام‌‌بخشی اضطراری کناره‌های رودخانه آمو در ولسوالی شورتپه تکمیل شده است. به‌گفته‌ی او، این پروژه برای کنترل آب‌خیزی و جلوگیری از خسارات به خانه‌ها و زمین‌های مردم اجرا شده بود. این اداره مدعی شد که برای این کار حدود شش میلیون افغانی هزینه شده و با تکمیل آن، هزاران جریب زمین زراعتی، دکان و خانه‌های مردم از خطر تخریب نجات یافته است.
با وجود این ادعاها، باشندگان ولسوالی شورتپه می‌گویند که این اقدامات موقتی هیچ تغییر محسوسی در وضعیت ایجاد نکرده و خطر همچنان پابرجا است. آنان تأکید دارند که کار جدی و بنیادی برای تحکیم سواحل رودخانه انجام نشده و زمین‌ها و خانه‌های‌‌شان همچنان در معرض نابودی قرار دارند.
تحکمیات همسایگان و بی‌اعتنایی افغانستان
رودخانه آمو از بلندی‌های کوه‌های پامیر در ولایت بدخشان سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از ولایت‌های تخار، قندوز و بلخ، به ولایت جوزجان می‌رسد. این رودخانه در بخش‌های زیادی از مسیر خود مرز طبیعی میان افغانستان با کشورهای تاجیکستان، ازبیکستان و ترکمنستان را تشکیل می‌دهد.
ولایت‌های تخار، بلخ و جوزجان بیش از دیگر مناطق افغانستان در معرض خطر آب‌خیزی و تخریب خانه‌ها و زمین‌های زراعتی قرار دارند. این تهدید تنها به فصل بارندگی محدود نیست بلکه در دیگر فصل‌های سال نیز خطر پیشروی آب رودخانه به سمت روستاها و مزارع همچنان وجود دارد.
با وجود این خطرات جدی، افغانستان تا کنون اقدام اساسی برای تحکیم و استحکام سواحل رودخانه آمو انجام نداده است. در مقابل، کشورهای همسایه مانند تاجیکستان، ازبیکستان و ترکمنستان در بخش‌های مربوط به خاک خود، پروژه‌های تحکیماتی و ساخت دیوارهای استنادی را پیش برده‌اند تا از آسیب به زمین‌های زراعتی و مناطق مسکونی‌شان جلوگیری کنند. اما این اقدامات، بهطور غیرمستقیم فشار آب رودخانه را به سمت خاک افغانستان افزایش داده و آسیب‌های بیشتری به باشندگان مناطق مرزی وارد کرده است.
نورالله (نام مستعار)، کارشناس محیط زیست و منابع آب در گفت‌وگو با روزنامه اطلاعات روز توضیح می‌دهد که میزان آب رودخانه آمو در سال‌های اخیر تغییر چشم‌گیری نداشته، اما این مناطق همچنان در معرض تخریب قرار دارند. او می‌گوید: «ساحات ولسوالی‌های ینگی‌قله و سوزمه‌قله در تخار، ولسوالی امام‌‌صاحب در قندوز، ولسوالی‌های شورتپه و کلدار در بلخ، و همچنین ولسوالی‌های خماب و قرقین در جوزجان از مناطقی هستند که همواره در پی آب‌خیزی‌های آمو تخریب شده‌اند.»
به‌گفته‌ی نورالله، اقدامات تحکیماتی کشورهای همسایه باعث شده تا تخریب‌ها به سمت خاک افغانستان متمرکز شود؛ «تحکیمات کشورهای ازبیکستان و تاجیکستان سبب شده تا دریای آمو سواحل‌اش در سمت افغانستان و زمین‌های زراعتی و خانه‌های رهایشی را تخریب و جزء خودش بسازد. چون دریای آمو نیاز به رسوبات دارد، وقتی تحکیمات طرف کشورهای همسایه ایجاد شد، دریا مجبور است به‌صورت طبیعی رسوبات مورد نیاز خود را از تخریب سواحل و زمین‌های زراعتی در خاک افغانستان تأمین کند.»
این کارشناس هشدار می‌دهد که اگر افغانستان به سرعت برای استحکام سواحل رودخانه آمو وارد عمل نشود، خطر جدی برای خاک کشور و امنیت مرزها به وجود خواهد آمد. او تأکید می‌کند: «اگر افغانستان با همکاری و هماهنگی کشورهای مثل ازبیکستان، تاجیکستان و ترکمنستان یک برنامه‌‌ی بزرگ جهت مهار این بحران روی دست نگیرد، وضعیت بدتر می‌شود و تا چند سال دیگر امکان دارد که روستاهای خماب و قرقین جوزجان کاملا نابود شود.»
