«Водийда ўлиш тақиқланган» 5-қисм

КГБ МOЖАРОЛАРИНИ ЭСЛАГАН АМЕРИКАЛИК ОЛИМ

1989 йил август ойида Америкалик турколог дўстим Девин Девисдан бир мактуб олдим. Унинг асл нусхасини ёшларга бергандим, улар бу хатни “Бирлик” халқ ҳаракати қошидаги Ўзбекистон ёшларининг эркин уюшмаси нашри “Эркин Сўз”нинг 3-сонида чоп этишганди.

Варақада босилган мактубга ёшлар таҳририяти шундай изоҳ ёзган:

«Биз ўзимизга лоақал бирорта ўзбекча ҳарфли машинка топа олмай ўрисча ҳарфларда ёзиб, бунинг устига Ўзбекистонда яшаб туриб, жумҳуриятимизнинг давлат тили масаласини ҳал қилолмай юрган пайтимиз чет элликлар ўз ишларини ўзбекча компьютерларда битирса ажабланарлими? Бундан бир йилгина аввал “Ўзбекистонда давлат тили ўзбек тили бўлсин!” деган шиорни кўришса, баъзиларнинг “қуёнчиғи” тутиб қоларди. Энди бўлса, бу шиорни айтавериб биз ҳам чарчадик.

Сиз яхшиси, америкалик олим Девин Девиснинг ўзбекистонлик дўсти Муҳаммад Солиҳга ўз шахсий компьютерида ўзбек тилида ёзган мактубини ўқиб кўринг. Ўзбекистондаги бирорта ўрис ёки ўзбек шундай ширин тилда, равон тилда гапира олармикан? Биз ўз тилимизга эга бўлолмаётган бир пайтда амриқолик бир олим шоир Муҳаммад Солиҳга ўзбек тилида мактуб йўллабди. Марҳамат, азиз ўқувчи, бу хат мустақиллик ҳаракатининг 80-йиллари ҳақида оз бўлса-да, тасаввурингизни бойитиши мумкин”.

“Азиз дўстим Муҳаммад!

Салом! Узоқ вақт мендан эшитмагансиз, ҳеч бир хат ҳам олмагансиз; шунинг учун узр айтмоқчиман. Афсуски, бу хат қисқача бўлади. Ленинградга бориб, эртага тонг билан бу ердан жўнайдиган дўстим орқали юбормоқчиман. Сиздан ҳам узоқ вақт бўлиб, ҳеч бир хат олмаганман, лекин Билл Вуд ва Билл Фирман орқали хабардор бўлиб қолдим. Балки энг яхшиси шундаки, газеталарда, журналларда, ҳатто телевизорда шеърингиз, бошқа ёзишларингиз ё Сиз ҳақингизда хабар кўра оламан. 

“New-York Times” газетасида сўзларингизни ўқиб, дўстим деб соғиндим, қувондим. Сиз учун қувондим, сўзларингиз учун қувондим, ошкоралик учун қувондим, менга бахт деб санаб, Сиз билан танишиб дўстлашганим учун қувондим, Айниқса, бундан беш йил бурун, Ўзбекистонга келишим вақтида шароитларни эслаб қувондим. Албатта, хушёр бўлиб қувондим, балки Фарғона водийсида, ҳатто Хитойда яқинда бўлган ҳодисалар туфайли ташвишланяпман, лекин ҳар ҳолда янги шароитларни узайтириб, такомиллаштиришга интила олмоқчисиз деб умидим бор. 

Айниқса, бирор кишининг (отини унутган эканман, балки Қуруқ жонли (“Правда Востока” газетаси ходими Ю.Кружилин назарда тутилмоқда – таҳр.) ёлғон, алдоқли мақоласини ўқиганимда эски услубдаги ҳужум қайтиб келган экан (ё тўғриси, ҳалигача чиқарилмаган экан) деб безовта бўлдим. Жавобингизни ўқиганимда, жойим борми ё йўқми, хурсанд бўлиб қолдим, яшасин деб айтдим.

Мендан сўрасангиз, одатимча жуда банд бўлганман. Кечган йилда ёз ойларини Ҳиндистонда ўтказдим, турли шаҳарлардаги китобхоналарнинг форсча, арабча ва туркча қўлёзмалари билан тадқиқотлар қилдим. Яқинда Кубравия тариқати ҳақида бир мақолам босиб чиқарилди, лекин илмий ёзишим учун вақтим етарли эмас экан. Оиламда ҳаммаси тинч, қизимдан фақат хурсандлик билиб оламан.

Крег Кеннеди ва Билл Вуд ва Билл Фирман билан танишганингиздан жуда хурсандман; Сиз учун улардан ҳеч бир ташвиш, нотинчлик келмайди деб умидворман, балки бу шароитларда шундай ташвиш мендан келган деб англайман, бундай зарарли дўст эканимни сезиб айбдор эканман.

Менимча, алоқадор бўлмоқ яхшироқ, лекин безовталикнинг имконияти бор бўлса ҳам узр айтгим келди. Фикрингизча, Сиз томонга янаги марта келишим билан ҳар қандай безовталикка учрайсиз ё учрайман?

Араб ҳарфлар, расмий тил ва бошқа масалалар ҳақида баҳслар менга жуда қизиқарлидир; лекин менимча, фақат ҳарфларнигина қайта кўриш етарли бўлмайди. Шундай ҳарфларни яратган маданиятнинг маънавий, руҳий, ҳатто диний дунёсини яна марта, чуқурроқ қайта қараш шарт экан. Бу “дунё” аждодингиз меросининг муҳим қисмидир. Менимча, бу қисмни қабул қилганларни “хурофот” ё “мажбурий” деб айбламоқ фақат катта хатогина эмас, душман халқнинг иши. Келаси йил ёзда бизда Ўрта Осиёда экология масалалари ҳақида конференция ўтказилади; келишингиз мумкин бўлади, деб умиддамен. Расмий таклифнома почта орқали юборилади.

Мана компьютер билан ёзилган хат, кўра оляпсиз; менимча, мен ишлаган ҳарфлар (ў, қ, ғ, ҳ) программа орқали тахминланган ҳарфлардан яхшироқ. Ўзбек тилини ёмон ёзишим учун кечирасиз, илтимос; янги компьютерим билан ёзилган бўлса ҳам, шундай механизм ўзбекча равонлигимга ёрдам бермайди! Техника яхши, лекин нотиқлигим ҳалигача яхши эмас; афсуски, компьютер тилимни бийрон эта олмайди.

Қиладиган илтимосим шуки, мендан бошқа дўстларимга са-ломлар, яхши истакларимни етказсангиз; оилангизда тинчлик, омонат учун ҳаваскорман. Ва Сиздан яна бевосита хабар олиб, эшитгим келди; хат ёзиб туринг, дўстим. Ва Худо хоҳласа ё Сиз бизга, ё биз Сизга келиш мумкин бўлади. Ҳар ҳолда Сизни унутмаганман, шунингдек, мени ҳам унутмагансиз деб ишонaман. Сизни қучиб, Devin Deweese”. 

1989

Девин Девиснинг хатида шу жумла диққатга сазовор: “Крег Кеннеди ва Билл Вуд ва Билл Фирман билан танишганингиздан жуда хурсандман; Сиз учун улардан ҳеч бир ташвиш, нотинчлик келмайди деб умидворман, балки бу шароитларда шундай ташвиш мендан келган деб англайман, бундай зарарли дўст эканимни сезиб, айбдор эканман.Менимча, алоқада бўлмоқ яхши, лекин безовталик эхтимоли бўлса ҳам узр айтгим келди. Фикрингизча, Сиз томонга янаги марта келишим билан ҳар қандай безовталикка учрайсизми ё учрайманми?»

Девин 1984 йил Тошкентдан кетгандан кейин мени КГБ чақириб сўроққа тутгани ва менга хамкорлик таклиф қилгани, кейин эса бизга қарши тазйиқ бошлангани ҳақда ҳар ҳолда ундан кейин келган америкалик дўстлардан эшитгани учун «келсам сизга ёки менга қийин бўлмайдими» деб фикр сўраяпти. Айни пайтда Кружилин-Хисамовларнинг менга қарши мақоласи ва менинг уларга жавобимни ҳам ўқиб, таҳлил қилаётганини ҳам яширмайди.

ЎЗБЕК ТИЛИГА ДАВЛАТ ТИЛИ МАҚОМИ БЕРИЛДИ

1989 йил баҳорига келиб, «Бирлик» ҳаракати ташкилот сифатида бутун ўлкада ўз борлигини кўрсата бошлади.

Унинг кучайиб бораётгани КГБ ни саросимага солиб қўйди. КГБ «Бирлик» ичига киритилган ўз агентларини ишга солиб, ҳаракат сафларида поракандалик яратиш учун жиддий иш бошлади. Бу ишда «Бирлик» раҳбари Абдураҳим Пўлатовнинг фитнага мойил характери КГБ га қўл келди. 1989 йил ўрталарида ташкилот раҳбарияти икки гуруҳга бўлинди.

Айни шу можорали кунларда «Бирлик» ўзининг энг кўп сонли митингини ўтказди.

Митинг Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилиши талаби билан Тошкент марказида, Ленин номидаги майдонда ўтказилди.

Бу митингда сўзлаганим нутқдан(видеодан олинди) парча: «Мен Тил буйича комиссия аъзосиман. Ва бирча кенгашда қатнаишиб шуни кўрдимки, у ерда биз таклиф қилган нарсалар бир сирли қўл билан ўзгартирилиб, биз ҳаммасини қайтадан бошлашга мажбур бўлдик. Бешинчи модда, кейин 8 модда, яна 12 модда ўзгартирилган. 30 моддада тил ўрганиш учун яна 10 йил кўрсатилган. 10 йил кўп вақт. Агар раҳбарлар ўзбек

тилини ўрганишлари учун яна 10 йил керак бўлса бу жуда аянчли аҳвол. Чунки чет элдан келганлар бир йилда тилни ўрганишмоқда. Ўзлари ўзбек бўлган раҳбарлар бир йилда ўргана олишмас экан-да!»…

Мен сўнг беш йил ичида Ўзбек тилига давлат тили мақоми бериш хусусида кўплаб чиқишлар килгандим. Бунинг тасири бўлса керак, ҳукумат Олий Кенгашда тузилган Тил комиссиясига аъзо сифатида киритди. Ҳар мажлисда ғавғо қилдим. Митингда тилга келтирганим мавзу шу ғавғонинг ҳисоботи эди.

Меҳнатимиз бекор кетмаганди, Кремлнинг босимига қарамай маҳаллий ҳукумати Ўзбек тилига давлат тили бериш қарорини олганди.

Бу орада Бирлик харакатида зиддият давом этарди.

Шахсан бир неча марта ташаббус кўрсатиб, ташкилотдаги парчаланишни тухтатишга уриндим, аммо уддалай олмадим.

Аслида, «Бирлик» оёкка тургандан кейин, сиёсатдан узоқлашишга ният қилгандим, аммо энди «Бирлик» парчаланиб, бизнинг 1984 йилдан бери олиб борган мужодаламиз самарасиз тугаётганини кўриб, бу майдонни ташлаб кетолмаслигимни кўрдим. Аҳволимизни кўриб, сокин адабий ижодга қайтиш орзуим чил-парчин бўлганди. Сиёсатда қолишга маҳкум эдим.

Давом этаётган ички жанжаллардан тўлган сабр косамизни тоширган сўнгги томчи «Бирлик» раҳбари Пўлатовнинг шармандали ҳаракати бўлди. Уни Бирлик ҳаракатига киргани учун Компартия аъзолигидан ўчиришганди. Пўлатов «мени компартиядан ҳайдаманглар» деб митинг ўтказди. Коммунистик партия умрини тугатаётган бир бир даврда Пўлатовнинг комунистликка қайтиш учун қилган бу ҳаракати кўпчиликни нафратлантирди. Ниҳоятида «Бирлик» парчаланди. Ундан ажралган катта гурух ЭРК партиясини таъсис этдилар.

Қолаверса, Совет Иттифоқидаги сиёсий конюнктура тез ўзгара бошлаганди. «Қайта Қуриш» даврида ташкил қилнган фуқоравий жамиятлар, «халқ ҳаракатлари» ўрнига чинакам сиёсий партиялар тузиш тенденцияси юз кўрсaта бошлаганди. Хусусан, Болтиқ бўйи ўлкаларида шундай партиялар таъсис этила бошлаганди.

Ўз-ўзидан «Бирлик»нинг парчаланиши шундай бир сиёсий партия тузиш учун ижтимоий замин яратганди.

Муҳаммад Солиҳ

давоми бор