30 сентябр 2025

$228 миллион ўғирлик, саботаж ва глобал уруш – 600′

Бугунги таҳлилимизда АҚШ Федерал захира тизимининг Трамп маъмурияти олиб бораётган вайронакор савдо уруши оқибатларини юмшатишга уринаётганига оид иқтисодий парадоксга назар ташласак.

Шунингдек Украинадаги уруш: Россиянинг сўнгги пайтлардаги энг йирик учинчи комбинацияланган ҳужумидан кейин , унинг нега виждонан музокара олиб боришдан бош тортаётганини таҳлил қиламиз ва Запорожье АЭСда саботаж хавфини муҳокама қиламиз.

Марказий Осиёда: чегара низоларининг тарихий ҳал этилиши натижасида эришилган ташқи барқарорлик ортида фаоллар (активистлар)га қарши кучайиб бораётган репрессиялар ҳақида сўз боради.

Ва ниҳоят, Ўзбекистонда: Нью-Йоркдаги юқори даражадаги учрашувлар ва коррупциядан кўрилган миллионлаб зарар ҳақидаги расмий ҳисоботлар фонида , ҳукумат мустақил танқидни қаттиқ бостириш учун қамоқ ва мажбурий руҳий даволашни қандай сиёсий қурол сифатида ишлатаётганини кўриб чиқамиз.

Иқтисодий Парадокс: ФЗТ ва Тарифлар Зиддияти

2025 йил сентябрь ойининг охири жаҳон молия бозорларида ўртача ижобий динамика билан белгиланди. АҚШнинг асосий индекслари – S&P 500, Dow Jones Industrial Average ва Nasdaq Composite – ўсишда давом этди ва тарихий максимумларга яқинлашди. Бу ўсиш кўп жиҳатдан инвесторларнинг пул-кредит сиёсати янада юмшатилишига оид умидлари билан боғлиқ. АҚШ Федерал захира тизими (ФЗТ) жорий йилда биринчи марта асосий ставкани пасайтирди ва унинг 3.75–4% оралиғигача тушишини башорат қилмоқда. Бу, 2022 йил декабридан бери энг паст кўрсаткичдир. Бу қадамнинг мақсади – иқтисодиётни рағбатлантириш ва ишсизлик ўсишининг олдини олиш, чунки ФЗТ маълумотларига кўра, ёзда иш ўринларининг ўсиши “деярли тўхтаган”.

Бу иқтисодий ҳаракат ташқи сиёсий босимнинг кучайиши фонида содир бўлмоқда, бу эса ички зиддиятни келтириб чиқармоқда. ФЗТ ишга қабул қилишнинг секинлашувини маъмурият томонидан киритилган тарифлар нархларни ошириб, истеъмолчилар бюджетига салбий таъсир кўрсатгани билан изоҳламоқда. Шунга қарамай, Президент Доналд Трамп тарифларни ўз ташқи савдо стратегиясининг марказий элементи сифатида ишлатишда давом этмоқда. Аввал киритилган чоралар, жумладан, ХХРдан импорт қилинадиган товарларга 34 фоизлик тариф, Пекиннинг жавоб чораларига олиб келди, натижада айрим товар гуруҳларига умумий тариф ставкаси 125 фоизга етди. Маъмуриятнинг таъкидлашича, бу чоралар глобал таъминот занжирларини қайта кўриб чиқиш ва миллий хавфсизлик учун муҳим бўлган ишлаб чиқаришни АҚШга қайтаришга қаратилган.

Вашингтон узоқ муддатли стратегик мақсад – “Аввал Америка” протекционистик қарашини амалга ошириш йўлида истеъмолчилар бюджетининг қисқариши ва бандлик ўсишининг секинлашуви каби ички иқтисодий қийинчиликларга атайин йўл қўяётгани кўринмоқда.

Геосиёсий ўзгаришлар: Назорат остидаги адоват ва глобал битимлар

Савдодаги мисли кўрилмаган қарама-қаршиликка қарамай, АҚШ ва Хитой етакчилари алоқа каналларини сақлаб қолмоқдалар. 19 сентябрь куни Президентлар Трамп ва Си Цзиньпин ўртасида “жуда самарали” телефон суҳбати бўлиб ўтди, унда савдо масалалари, фентанил айланмаси ва Украинадаги уруш муҳокама қилинди. Етакчилар ноябрь ойида Жанубий Кореяда бўлиб ўтадиган АТЭС саммитида шахсан учрашишга келишиб олдилар. Икки суперкуч ўртасидаги муносабатлар “бошқариладиган адоват” босқичига ўтди, бунда қаттиқ иқтисодий чегараларни ўрнатиш (тарифлар) тўлиқ миқёсли инқирознинг олдини олиш учун зарур бўлган прагматик сиёсий мулоқот билан ёнма-ён мавжуд.

Геосиёсий силжишлар фонида муҳим экологик ютуққа эришилди: 60-чи ратификация олингандан сўнг БМТнинг Очиқ денгизлар тўғрисидаги шартномаси (High Seas Treaty) кучга кирди. Хавфсизлик соҳасида эса, АҚШ Ички хавфсизлик вазири Кристи Ноэм ва Баҳрайн 29 сентябрь куни Чегара хавфсизлиги бўйича кенгайтирилган шериклик (EBSP) тўғрисидаги келишувни имзоладилар. Бу чора ноқонуний миграция, гиёҳванд моддалар савдосига қарши курашиш, шунингдек, террористлар ва жиноий элементларнинг ҳаракатланишига тўсқинлик қилишга қаратилган биометрик маълумотларни автоматик алмашишни назарда тутади.

[III. Россиянинг Украинадаги Уруши]

Дипломатик боши берк кўча ва Кремлнинг максималистик талаблари

2025 йил сентябрь ойи охиридаги ҳарбий ҳаракатлар ва дипломатик саъй-ҳаракатлар таҳлили Россиянинг виждонан музокара олиб боришга ҳамон тайёр эмаслигини кўрсатмоқда. АҚШ вице-президенти Ж.Д. Вэнс 28 сентябрь куни Москвани Украина ва АҚШ билан икки томонлама ёки уч томонлама форматда “музокара столига ўтиришдан” бош тортгани учун оммавий танқид қилди. Бу, аввалроқ Президент Путиннинг Президент Трамп билан Президент Зеленский билан икки томонлама учрашув ўтказишга рози бўлгани ҳақидаги хабарларга қарамай содир бўлди.

Россиялик расмийлар, жумладан, ташқи ишлар вазири Сергей Лавров, Москва музокараларга очиқ, аммо фақат урушнинг “асосий сабабларини” муҳокама қилиш учун очиқлигини айтишда давом этмоқда. Бу ибора Россиянинг дастлабки максималистик талабларини такрорлаш учун «кодланган калима» бўлиб қолмоқда. Бу эса Кремлнинг тинчлик ҳақидаги риторикадан фақат жамоатчилик фикрини манипуляция қилиш ва Украинага халқаро ёрдамни заифлаштириш учун фойдаланаётганини кўрсатади.

Кенг Кўламли Эскалация ва НАТО Хавфсизлигига Таҳдид

Дипломатик боши берк кўча фонида, Россия кучлари босқин бошланганидан бери энг йирик ҳужумлардан бирини амалга оширди. 27 сентябрдан 28 сентябрга ўтар кечаси 643 та снаряддан иборат бўлган учинчи энг йирик комбинирланган ракета ва учувчисиз учиш аппарати ҳужуми амалга оширилди.

Бунга параллел равишда, Россия НАТОга аъзо давлатларнинг ҳаво ҳудудида провокацияларни давом эттирмоқда, бу Альянснинг «қизил чизиқларини» синовдан ўтказишга қаратилган эскалация тактикасидир. Хусусан, 19 сентябрь куни учта Россия МиГ-31 қирувчи самолёти Эстония ҳаво ҳудудини бузди ва улар НАТО миссиясида иштирок этаётган Италия F-35 қирувчи самолётлари томонидан тутиб қолинди. Бундан аввал ҳам Россия дронлари Польша ва Руминия чегараларини бузган эди.

Алоҳида ташвиш уйғотадиган жиҳат – муҳим инфратузилмага саботаж қилиш хавфидир. Greenpeace Ukraine экологик ташкилоти 27 сентябрь куни сунъий йўлдош тасвирлари Запорожье атом электр станцияси (ЗАЭС)даги охирги ишчи электр узатиш линиясига станциядан 2-5 километр шимолда зарар етказилганини қайд этгани ҳақида хабар берди. Алоқа узилишидан олдин ўқ отишлар қайд этилмагани сабабли, бу объектни назорат қилаётган Россия кучлари томонидан амалга оширилган диверсия эканлигини тахмин қилиш мумкин.

[IV. Марказий Осиё: Чегаралар Барқарорлиги ва Репрессияларнинг Чуқурлашуви]

Минтақавий интеграциядаги дипломатик муваффақият

Кескин геосиёсий вазият фонида, Марказий Осиё узоқ йиллик ҳудудий муаммоларни ҳал этишда ютуқларни намойиш этмоқда. 2025 йил Қирғизистон ва Тожикистон ўртасидаги тез-тез зўравонлик билан кечувчи чегара низоларини тўлиқ ҳал этиш бўйича тарихий дипломатик ютуқни олиб келди. Таҳлилчиларнинг фикрича, март ойида имзоланган келишувга олиб келган музокаралар, аввалги келишувларни йиғитиб юборган ички миллатчилик босими туфайли жараённинг бузилишини олдини олиш учун деярли тўлиқ махфийликда олиб борилган.

Бундан ташқари, Қозоғистон ва Қирғизистон иқтисодий ҳамкорликни мустаҳкамламоқда. Икки давлат Ак-Тилек (Қирғизистон) – Қорасу (Қозоғистон) ўтиш жойлари ҳудудида йирик саноат-транспорт-логистика комплексини қуриш режасини амалга оширишга киришди. Бу лойиҳа йиллар давомида икки давлат ўртасидаги кескинлик манбаи бўлиб келган юк машиналарининг узоқ навбатлари муаммосини бартараф этишга қаратилган.

Ташқи даражада эса, ЕХҲТ (ОБСЕ) 2025 йил июнь-июль ойларида Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон ва Туркманистонда трансчегаравий электрон далиллар (e-evidence) алмашиш тизимларини мустаҳкамлашга қаратилган эҳтиёжларни баҳолаш миссияларини ўтказди. Расман билдирилган мақсад – инсон ҳуқуқлари ва суд назоратига риоя қилган ҳолда терроризмга қарши курашиш.

Фуқаролик жамиятига қарши репрессияларнинг кучайиши

Бироқ, бу ташқи барқарорлик ортида авторитар назоратнинг чуқурлашуви ва сиёсий норозиликнинг қаттиқ бостирилиши яширин.

Тожикистонда инсон ҳуқуқлари ташкилотлари таниқли адвокат Бузургмеҳр Ёровнинг ноқонуний қамоққа олинганига 10 йил тўлганини қайд этди. Ёров 2015 йил 28 сентябрда ҳибсга олинган ва унга қарши сохта айбловлар қўйилган. Бу ҳолат суд тизими сиёсий нозик ишларни олишга журъат этган ҳуқуқшуносларни жазолаш учун қандай ишлатилишининг ёрқин намунасидир.

Қозоғистонда ҳам шунга ўхшаш тенденциялар кузатилмоқда. Сентябрь ойида Қозоғистон расмийлари Қорақалпоқ фаоли Ақилбек Муратбайга бошпана бериш сўровини рад этди. Муратбай Ўзбекистон томонидан конституциявий тузумни бузиш айбловлари билан қидирилмоқда, бу айбловларни инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари сиёсий сабаблар билан боғлиқ деб ҳисоблайди. Сўровнинг рад этилиши унинг экстрадиция қилиниши учун юридик тўсиқни олиб ташлайди.

Жаҳон саҳнасидаги “Янги Ўзбекистон”нинг иккиёқлама имижи

Ўзбекистоннинг сентябрь ойи охиридаги ташқи сиёсий фаолияти ислоҳотларни амалга ошираётган давлат имижини мустаҳкамлашга қаратилган эди. 23 сентябрь куни Нью-Йоркда БМТ Бош Ассамблеясининг 80-сессияси доирасида Президент Шавкат Мирзиёев ва АҚШ Президенти Доналд Трамп ўртасида учрашув бўлиб ўтди. Трамп “Янги Ўзбекистон”да амалга оширилаётган “қайтариб бўлмас ислоҳотларни” қўллаб-қувватлади ва Ўзбекистон раҳбарининг 50 дан ортиқ йирик Америка компаниялари билан муваффақиятли музокараларини юқори баҳолади.Ушбу келишувлар муҳим минераллар, энергетика, авиация ва молия каби асосий соҳаларда шартномалар портфелини шакллантирди.

Бу дипломатик муваффақият шаффофлик ва ҳисобдорликка интилаётган давлат имижини яратадиган антикоррупция кампаниясининг давом этиши билан бир вақтга тўғри келди.

Коррупцияга Қарши Кампания: Зарар Кўлами

Сентябрь ойида Олий Мажлисга тақдим этилган коррупцияга қарши кураш бўйича Миллий ҳисоботда, саъй-ҳаракатларга қарамай, коррупция жиноятлари кўлами ва етказилган зарар ортиб бораётгани кўрсатилган. 2024 йилда коррупция бўйича 7,354 киши судланган, бу 2023 йилга нисбатан 12.5% кўп.

Айниқса, давлат манфаатларига етказилган умумий зарар икки баравар ошди. У 2.81 триллион сўмга етди, бу тахминан $228.1 миллион долларга тенг. Энг кўп ҳукмлар ижтимоий аҳамиятга эга соҳаларда – таълим (149 та ҳолат) ва соғлиқни сақлашда (116 та ҳолат) қайд этилган. Ушбу секторлар мамлакатда энг коррупциялашган бўлиб қолмоқда.

Бундан ташқари, 2024 йил декабрь ойида манфаатлар тўқнашуви тўғрисидаги қонун кучга кирганидан бери 407 нафар мансабдор шахс маъмурий жавобгарликка тортилган.

Мустақил Овозларни Бостириш: Шафқатсизлик Сиёсий Қурол Сифатида

Расмий ислоҳот риторикасига қаратилган танқидга қарама-қарши ўлароқ, коррупцияни фош қилишга уринаётган мустақил журналист ва фаолларни таъқиб қилиш кучаймоқда.

Сентябрь ойида Ўзбекистон Олий суди қамалган қорақалпоқ адвокат-блогер Дилмурод Тажиматовнинг апелляция шикоятини рад этди. Бу, унинг ҳамкасби, фаол Ақилбек Муратбай Қозоғистондан экстрадиция қилинишини кутаётган бир пайтда содир бўлмоқда.

Фаоллар Наргиза Келдиёрова (6,5 йил) ва Дилдора Ҳакимованинг (6 йил) ҳукмлари алоҳида ташвиш уйғотади.Улар товламачилик ва конституциявий тузумни ағдаришга уриниш бўйича шубҳали айбловлар билан судланган. Кўкрак саратони ташхиси қўйилган Ҳакимова сентябрь ойи ўрталарида фарзанд кўрди. Инсон ҳуқуқлари ташкилотлари чуқур хавотир билдирдилар, чунки Ҳакимова янги туғилган чақалоғи билан сақланаётган изолятор маъмурияти, шошилинч онкологик ёрдамга муҳтож бўлган она ва чақалоққа тегишли шароитларни таъминлай олмаслигини тан олди. Бу эса тизимнинг сиёсий рақибни жазолаш учун она ва янги туғилган чақалоқ ҳаётини хавф остига қўйишга тайёрлигини кўрсатади.

Бундан ташқари, сентябрь ойи охирида жазолаш мақсадидаги психиатриядан фойдаланиш бўйича халқаро танқид тасдиқланди. БМТнинг Ихтиёрий Ҳибсга Олиш Бўйича Ишчи гуруҳи (WGAD), ҳукуматни танқид қилгани ва сайловларни бойкот қилишга чақиргани учун 2021 йил декабридан бери мажбуран руҳий касалхонада сақланаётган блогер Валижон Қалонов “ихтиёрий равишда ҳибсга олинган” деб топди ва уни зудлик билан озод қилишга чақирди.

Хулоса

2025 йил сентябрь ойи охиридаги янгиликлар таҳлили глобал кескинликнинг кучайишини ва Марказий Осиёда авторитар тенденцияларнинг чуқурлашувини аниқ кўрсатмоқда.

Ўзбекистондаги Танқидий Вазият: “Янги Ўзбекистон” 228 миллион доллардан ортиқ зарар етказган коррупцияга қарши кампанияси билан инвесторларни жалб қилмоқда. Бироқ, бу ислоҳотлар фақат техник самарадорликка қаратилган. Мустақил танқид эса сохта айбловлар, касал фаолларга тиббий ёрдам кўрсатишдан бош тортиш ва мажбурий психиатрия орқали шафқатсизларча бостирилмоқда. Суд тизими сиёсий қасос олиш қуроли бўлиб қолмоқда.

Геосиёсий Зиддият: Қўшма Штатлар ўзининг протекционистик мақсадлари йўлида ички иқтисодий барқарорликдан воз кечмоқда, шу билан бирга Хитой билан юқори даражадаги диалогни сақлаб қолмоқда.

Украинадаги Эскалация: Россиянинг музокара столига ўтиришдан бош тортиши ва йирик ҳужумларни амалга ошириши, Кремлнинг тинчлик ҳақидаги риторикадан фақат сиёсий восита сифатида фойдаланаётганини тасдиқлайди.

Марказий Осиёда Автократия: Чегараларнинг ҳал этилиши (Қирғизистон-Тожикистон) ташқи барқарорликни таъминламоқда, аммо бу «режим хавфсизлигини» кучайтириш учун ниқоб бўлиб хизмат қилмоқда. Қозоғистон қорақалпоқ фаолларини Ўзбекистонга экстрадиция қилиш хавфини яратиб, трансчегаравий босим воситасига айланмоқда.