АЭС – Россия бўйинтуруғи остидаги кўзбўямачилик

Ўзбекистоннинг энергия истеъмоли йилдан йилга ўсиб бормоқда ва бу эҳтиёжни қондириш мақсадида мамлакат ҳукумати Россия Федерацияси билан ҳамкорликда йирик атом электр стансияси (АЭС) қурилиши лойиҳасини бошлади. Бироқ бу лойиҳа Россиянинг Украинага қарши қирғин келтирувчи уруш бошлаган ва бунга жавобан ривожланган ғарб давлатларининг хонавайрон қилувчи кўплаб жиддий санкцияларига учраган  бир паллага тўғри келди. Лекин бизга кўринаётган бу музтоғининг учидан ташқари етилаётган яна анча муаммолар бор.   

Ўзбекистонда Атом электростанциясини қуриш лойиҳаси мамлакатнинг узоқ муддатли энергетика хавфсизлигини таъминлашга қаратилгани иддао қилинаётган бўлсада унинг айнан мамлакат ҳавфсизлигини издан чиқариши мумкинлиги кундан кунга аён бўлмоқда. Бу режа таниқли таҳлилчилар ва жамоатчилик фаоллари томонидан жиддий танқид остига олинмоқда.

Хусусан, сиёсий таҳлилчи Алишер Илҳомов 2 октябр куни ўзининг фейсбук саҳифасидаги чиқишида «ЎЗАТОМ Ўзбекистон манфаатларини эмас, балки Россия манфаатларига хизмат қиладиган кўзбўямачиликни қурол қилиб олди», дея лойиҳанинг шаффофлиги ва миллий манфаатлар масаласини жамоатчиликка олиб чиқди. Илҳомовнинг танқидий қарашлари лойиҳанинг учта асосий жиҳатига қаратилган бўлиб, бу масалалар мамлакатнинг келажаги учун муҳимдир.

Шаффофлик танқислиги ва «Кўзбўямачилик»

Энг биринчи ва энг асосий танқид лойиҳанинг халқдан сўрамасдан бошлангани ва шаффофлик даражасига тааллуқли. Таҳлилчининг фикрича, ҳукумат аввалига жамоатчилик билан маслаҳатлашмасдан, иккита катта ва кичик АЕС қуриш қарорини имзолаган шундан кейингина жамоатчилик муҳокамасини ўтказишни режаламоқда.

Бу ёндашув муҳокаманинг маъносини мутлақо йўққа чиқаради. Қарорнинг аллақачон тасдиқлангани ва жойи Жиззах вилоятида экани аниқлиги, ҳар қандай муҳокамани  легитимлик мақомидан маҳрум қилади, яъни бу муҳокама Илҳомов айтганидек, «кўзбўямачилик»ка айланади. Бу ҳолат ҳукуматнинг очиқ мулоқотга тайёр эмаслигини ва жамоатчилик фикрини ҳисобга олмаслигини кўрсатади. Жамиятнинг келажакдаги манфаатларига таъсин кўрсатувчи бу каби йирик лойиҳалар юзасидан ҳар қандай қарор дастлабки босқичданоқ очиқ-ошкора ва кенг жамоатчилик муҳокамасига қўйилиши шарт эди. Лекин бунда қилинмади.

Иқтисодий ва Экологик Хавфлар

Иккинчидан, Илҳомов лойиҳанинг иқтисодий ва экологик нуқтаи назардан зарарли экани ва ҳеч қандай танқидга дош бера олмаслигини таъкидлайди.

Иқтисодий хавфлар: АЭС қурилиши одатда катта молиявий хавфлар билан боғлиқ. Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, бундай лойиҳалар кўпинча режалаштирилган муддатидан анча йиллар ўтиб битади ва дастлабки харажатлардан бир неча баробар қимматга тушади. Узлуксиз кечикишлар ва харажатларининг қимматлашиши келажакда кўрилиши тахмин қилинадиган фойданинг ҳам йўқотилишига олиб келади. Бундан ташқари, лойиҳанинг Россия кредити ҳисобидан амалга оширилиши Ўзбекистонни узоқ муддатли қарз ва молиявий қарамлик ботқоғига ботиради. Энг муҳими, атом ёқилғисини етказиб берувчи ягона компания Росатомга монопол қарамлик мамлакатнинг энергетика суверенитетига таҳдид солади.

Экологик ва техноген хавфлар: Таҳлилчи Шоввозсой, Сардоба ва Чорвоқ каби олдинги фалокатларни мисол келтириб, мамлакатнинг тизимли бошқарувидаги нуқсонлар ва коррупция хавфининг юқори экани технологик атом объектида хавфсизлик қоидаларининг муқаррар бузилишини юзага келтирадиган омил бўлиши ҳақида жамоатчиликни огоҳлантиради. 

Атом станцияси каби мураккаб объектда хавфсизлик меъёрларининг бузилиши билан боғлиқ фалокат эҳтимоли беқиёс даражада юқоридир, бунинг оқибатлари эса бутун минтақага яъни Марказий Осиёга таҳдид солади.

Геосиёсий Бўйинтуруқ

Ниҳоят айни қурилиш лойиҳаси орқали Ўзбекистоннинг дунёдан «энг ёмон Атом Электр Станциялари кўринишидаги бўйинтуруқ» билан охир оқибат яккамохов Россияга боғланиб қолиши эҳтимоли. Бу Илҳомовнинг энг муҳим геосиёсий танқидидир.

Атом станцияси — бу шунчаки энергетика иншооти эмас, балки босқинчи давлат билан узоқ муддатли стратегик иттифоқ демакдир. Узоқ муддатли кредит, ёқилғи таъминоти ва техник хизмат кўрсатиш орқали лойиҳа Россиянинг Ўзбекистон энергетика секторига ва умуман сиёсатига таъсирини сезиларли даражада оширади.

Таҳлилчи бунинг эвазига мамлакат ривожланиш ботқоғидан чиқиб кетиш имкониятларини деярли йўқотишини таъкидлайди. Чунки Илҳомовнинг фикрларига кўра, Ўзбекистоннинг энергетика эҳтиёжларини қондиришнинг тезроқ ва арзонроқ амалга ошириш мумкин бўлган кўплаб ечимлари мавжуд. Ўзбекистон улкан қуёш ва шамол энергияси салоҳиятига эга мамлакат бўлиб, бу қайта тикланувчи манбалар атом энергиясидан фарқли ўлароқ, тезроқ ишга туширилади, мамлакатни қарзга ботирмайди ва геосиёсий қарамликни келтириб чиқармайди.

Ҳукумат гарчи АЭС қурилиши лойиҳаси Ўзбекистон энергетикаси учун муҳим босқич экани таъкидлаётган бўлсада, лойиҳанинг шаффоф ва миллий манфаатларга мос эмаслиги кўплаб жиддий саволлар туғдиради. Ўзбекистон ҳукумати жамоатчилик хавотирларига аниқ жавоб бериши шарт. Акс ҳолда, АЭС лойиҳаси мамлакат учун узоқ муддатли энергетик ечим эмас, балки иқтисодий, экологик ва геосиёсий хавф хатар манбаи бўлиб қолади. 

Элтуз Ўзбекистонда лойихалаштирилаётган Россиянинг Атом Электр Станцияси қурилиши билан боғлиқ таҳлилий кўрсатувларини давом эттиради. Каналимизга обуна бўлинг. Видео юзасидан изоҳлар қолдиринг.