(I hissə)
ABŞ-nin Azərbaycandakı səfiri Mark Libbi Beynəlxalq Mətbuat Azadlığı Günü münasibətilə bir qrup jurnalistlə görüşüb, onların suallarını cavablandırıb.
“ABŞ-ın siyasi, iqtisadi və rifah maraqları Azərbaycanın maraqları ilə üst-üstə düşür”
Səfir görüşün əvvəlində deyib:
– Bu gün gəldiyiniz üçün hamınıza təşəkkür edirəm. Bu, vacib bir gündür və mən sizin cəhdinizi və cəsarətinizi yüksək qiymətləndirirəm. Sizin bu gün buraya gəlməyinizi çox yüksək qiymətləndirirəm və bizim sizinlə görüşməyimizin səbəbi mətbuat azadlığı gününü qeyd etməkdir. Bu gün həqiqətən də azad mətbuatın və azad medianın müasir azad cəmiyyətdə nə qədər mühüm rol oynadığını vurğulamaq lazımdır. Əlbəttə ki, bunu etiraf etmək vacibdir, həm də hər gün gördüyünüz işin bunun bir hissəsi olduğunu etiraf etmək vacibdir.
Mən artıq bir neçə aydır ki, rəsmi olaraq Azərbaycandayam, deyərdim ki, burada keçirdiyim vaxtdan çox zövq aldım, iş çətindir, amma əyləncəli işdir. Azərbaycanın “COP29”-a ev sahibliyi etməsi və Azərbaycanın enerji və digər məsələlərdə regionda oynadığı rol baxımından açıq şəkildə görüləsi çox şey var. Bir çox sahədə çox iş var. Mən hesab edirəm ki, ABŞ-nin siyasi, iqtisadi və rifah maraqları Azərbaycanın maraqları ilə üst-üstə düşür. Belə ki, bu, yaxşı xəbərdir. Digər yaxşı xəbər odur ki, mən ölkəni gəzə bilmişəm. Bacardığım qədər burda çox iş görməyi etməyi planlaşdırıram. Bura sadəcə istiqanlı və qonaqpərvər gözəl ölkə deyil, həm də insanlar mənə qarşı çox mehriban və səxavətlidirlər. Mən həqiqətən inanılmaz dərəcədə zənginliklərə rast gəldim. Bəzi insanlar çox mehriban və səxavətlidir, lakin məncə, bəziləri ABŞ-a olan maraq və əlaqə qurmaq arzusunu əks etdirir. Mən bir növ, bilirsiniz, bu iki tərəfi bir araya gətirmək üçün öz işimi görmək istəyirəm.
“Gördüyünüz işlərə görə hamınıza şapka çıxarıram”
Aydındır ki, Azərbaycanda müşahidə etdiyimiz hadisələr, xüsusən noyabr ayından – mənim gəlişimdən bir qədər öncədən başlayaraq müstəqil mediaya və vətəndaş cəmiyyətinə qarşı təzyiqlər, həqiqətən, çox narahatedicidir. Düzünü desəm, gördüyünüz işlərə görə hamınıza şapka çıxarıram. Bu, həqiqətən təkcə Azərbaycanı illərlə geri salmaqla qalmır, həm də “COP29”-un burada keçirilməsi böyük potensial yaradır. Dünyanın diqqəti Azərbaycandadır. Bu, dünyanın bütün diqqətinin Azərbaycana yönəldiyi bir işdir. Buna görə də düşünürəm ki, hər şeyi işıqlandırmaq vacibdir. Müstəqil jurnalistlər və vətəndaş cəmiyyəti ilə birbaşa əlaqəmiz və dəstəyimiz baxımından çox iş görmüşük. Bunun üçün üzr istəmirik. Bundan utanmırıq. Bu, etməkdən və həmkarlarımızla görüşməkdən qürur duyduğumuz bir işdir. Onların səylərini dəstəkləyirik. Repressiyalar bizə məlumdur. Bu, ictimai şəkildə qaldırdığımız bir məsələdir. Bu, özəl olaraq qaldırdığımız bir məsələdir. Bu, təkan verməyə davam edəcəyimiz bir məsələdir. Sizinlə görüşmək istəməyimin bir səbəbi də bu idi. Beləliklə, hər halda, mənim Azərbaycanda keçirdiyim ilk bir neçə ay haqqında eşitməkdənsə, burada sual vermək sizin üçün daha maraqlı ola bilər. Bununla bağlı istənilən suala cavab verməkdən məmnunluq duyaram.
“Azərbaycan hökuməti öz öhdəliklərini yerinə yetirməlidir”
Səfir çıxışından sonra sualları cavablandırıb:
– Ötən həftə ABŞ Dövlət Katibi Entoni Blinken İlham Əliyevlə danışaraq insan haqları mövzusuna toxundu. Onun telefon danışığından sonra insan haqları müdafiəçisi Anar Məmmədli həbs olundu. ABŞ hansı konkret yollarla Azərbaycanda insan haqlarının vəziyyətinin yaxşılaşmasına təsir göstərə bilər? İkinci sual, qeyd etdiyimiz kimi təəsüf ki, ölkədə insan haqları pozulur və jurnalistlər, xüsusən də qadın jurnalistlər həbs olunur. Sizcə, ABŞ bununla bağlı nə edə bilər?
– Mən daha öncə eşitdim ki, Dövlət Katibi Blinken Prezidentə zəng etdiyi zaman həbslərlə bağlı müzakirələr olub. Mənim buna ilk cavabım ondan ibarətdir ki, siz Azərbaycan tərəfindən bunun niyə baş verdiyini soruşmalısız. Əlbəttə ki, ABŞ Dövlət Katibi insan haqları məsələlərini qaldırıb. Bu məsələ, bizim xarici siyasətimizin əsasını təşkil edir, o, hər bir ölkənin, eləcə də Azərbaycanın öz üzərinə götürdüyü beynəlxalq öhdəliklər baxımından mühümdür. Azərbaycanın öhdəlikləri baxımından hökumətin yüksək səviyyəli nümayəndələri ilə görüşümüzdə bu məsələni qaldırmışıq və daha sonra başqa bir şəxs həbs edilib. Artıq bu, Azərbaycan hakimiyyətinə ünvanlamalı olduğunuz bir sualdır. Biz dediklərimizin həqiqət olduğunu düşünürük, ona görə də bu məsələlərdən danışmağa davam edəcəyik və bundan çəkinməyəcəyik. ABŞ-nin nə edə biləcəyinə gəlincə, həqiqətən, bizim yenidən edə biləcəyimiz işlər var, amma son nəticədə bu, Azərbaycanın öz öhdəliklərini yerinə yetirib- yetirməməsindən asılıdır. Azərbaycan hökuməti öz öhdəliklərini yerinə yetirməlidir. Biz bu problemləri ictimai şəkildə qaldıra bilərik və bundan sonra da qaldıracağıq. Biz bu məsələləri özəl olaraq da qaldırmağa davam edəcəyik və bilirsiniz ki, müstəqil mediaya, o cümlədən qadın jurnalistlərə və başqalarına verdiyimiz təlimlər, dəstək baxımından illər ərzində çox cəhdlər göstərmişik. Bu, bizim çəkindiyimiz bir şey deyil. Buna görə də biz bu dəstəyi açıq şəkildə söyləməyə, bu dəstəyi nümayiş etdirməyə davam edəcəyik, amma nəticədə, tennis bənzətməsi kimi, top Azərbaycan hökumətindədir. Onlar necə istəyirlər, mətbuat azadlığı, vətəndaş cəmiyyətinin problemlərini və son bir neçə ayda baş verənlər fonunda hər kəsin narahatlığını daha geniş şəkildə həll etməlidirlər.
“Bu ittihamların çoxu uydurmadır”
– Media qurumları və vətəndaş cəmiyyətinə qarşı açılmış cinayət işlərinə ABŞ, Aİ və digər QHT təşkilatları da cəlb edilir. Çünki cinayət işlərinin motivinin onlardan gələn maliyyə vəsaitləri olduğu iddia edilir. Hökumət qanunları dəyişir. Çirkli pulların yuyulması ilə bağlı ittihamlar iləri sürərək, bir növ, ölkəyə gələn pulların çirkli pullar olduğunu söyləməyə çalışır. Vətəndaş cəmiyyəti həm də ABŞ tərəfindən maliyyələşdirildiyi üçün Birləşmiş Ştatlar bu cinayət işlərində özünü hədəf kimi hiss edirmi?
– Bəli, məncə burada iki sual yaranır: Əvvəla, heç bir fərdi işi üzərimizə götürmədən, deyim ki, bu, bizim təəssüratımızdır. Məncə, bu məsələyə baxan hər hansı bir insaflı adam üçün də bunların hamısının saxta ittiham olması təəssüratı yaranır. Bu ittihamların çoxu uydurmadır və mənə elə gəlir ki, onların məqsədi jurnalistlərin səsini kəsməkdir. Mən deyərdim ki, gördüyümüz işdə hökumət üçün qeyri-şəffaf və ya qaranlıq qalan bir şey yoxdur, Azərbaycan hökuməti bunu bilir. Onların bunu etmək üçün motivasiyası nədir? Sizə, ya da mənə siqnal göndərməyə çalışırlar? Yenə də sizdən xahiş edirəm ki, onlardan soruşun. Hədəfdə olduğumuzu hiss edib-etməməyimiz digər bir məsələdir. Məsələ budur ki, işi tam şəffaflıqla gördüyünüz halda dövlət mediasında sizi təhqir edirlər, bir tərəfdaşla məhsuldar münasibət qurmaq çox çətinləşib. Sizə açılan yeganə cinayət işinin səbəbi açıq reportaj verməyiniz və ifadə azadlığınızdır. İnsanlara qarşı saxta cinayət ittihamları irəli sürülür. Özümüzü hədəf kimi hiss edib-etməməyimiz, kimin bunun arxasında durduğu və bunun sizə, mənə və ya başqa birinə mesaj göndərmək məqsədi daşıyıb-daşımadığı başqa bir mövzudur. Siz Azərbaycan hakimiyyətinə sual verməli olacaqsınız, amma əsas sual budur ki, media azadlığı və vətəndaş cəmiyyəti üçün səy göstərməyə davam etmək vacibdirmi? Cavab belədir: Əlbəttə. Bizim burada çalışdığımız və gördüyümüz işlərin mərkəzində bu olacaq.
“Konqres hər zaman Prezidentə tabe olmur”
– Son vaxtlar ABŞ Konqresində sanksiyalar haqqında çox danışılır. Bu, Azərbaycan hökuməti ilə ABŞ arasındakı ünsiyyətə necə təsir edir? Onların reaksiyası nədir? Bu sanksiyalara başlanarkən, onlar sizə necə reaksiya verirlər?
– Bəli, demək istəyirəm ki, çətindir. Əvvəlcədən şərt qoymaq vacibdir və bu, insanların həmişə inanmadığı bir şeydir, lakin buna baxmayaraq, bu doğrudur. Konqres hər zaman Prezidentə tabe olmur. Konqres üzvlərinin təklif etdiyi, hazırladığı və ya komitəyə təqdim etdiyi şeylər administrasiyadan gəlmir. Buna görə də hər hansı bir qanun layihəsinin perspektivi və ya motivasiyası haqqında şərh vermək mənim üçün çətindir. Konqresdə daim təklif olunan bəzi qanunvericilik aktları var və onların nə qədər irəli getdiyi, komitədən çıxıb-çıxmaması və s. həqiqətən ehtiyac duyulan bir şeydir. Konqres daxilində baş verənlərə tabedir, qanunverici orqanın icra hakimiyyətinin təzyiqinə daha həssas olduğu bir sistemə insanların inanması çətindir. Amma bizim sistem də belə işləyir. Məncə, hökumətə yaxın mediadakı reaksiyaya baxsanız, Konqresdə irəli sürülən təşəbbüslər sizi sevindirər. Mesajımız ondan ibarətdir ki, konkret bir qanun layihəsinin perspektivi nə olursa olsun, yaxud onun düzgün şəkildə hədəflənib, ədalətli və ya ədalətsiz olması barədə nə düşünülürsə düşünülsün, bunun səbəbi insan haqlarına basqılardan qaynaqlı narahatlığımızdan irəli gəlir. Beləliklə, bu problemə ən yaxşı cavab, bu ölkədə insan hüquqları baxımından praktikanı dəyişdirmək və orada təkmilləşdirmələr etməkdir. Konqresdən gələn sanksiya təhlükəsi reallaşacaq, ya yox, bu, Azərbaycan hökumətinin tutduğu yolu dəyişdirməsi üçün kifayətdir, ya yox, bilmirəm. Sistemimizin işləmə tərzinə görə proqnozlaşdırmaq mənim üçün həqiqətən mümkün deyil. Amma belə şey olur və insanların diqqətini çəkir. Məncə, siz hökumətə bağlı mətbuatda onların nə düşündüyünü görə bilərsiniz.
“Bəzi adlar əlavə oluna və ya çıxarıla bilər”
– Sizcə, Sanksiyaya Nəzarət Aktı kimi təqdim edilən qanun layihəsində siyahıda qeyd olunan elə şəxs və ya şəxslər varmı ki, orda olmağa layiq deyil?
– Bu siyahı dəyişir. Yenə də, əgər nə vaxtsa bu qanunvericilik konqresin hər iki palatası vasitəsilə qəbul olunarsa və o, Prezidentin masasına gedərsə, bu barədə qərar qəbul edilməlidir. Amma mənim hələ də Konqresin üzərində işlədiyi bu layihə haqqında şərh verməyimin əhəmiyyəti yoxdur. Oraya bəzi adlar əlavə oluna və ya çıxarıla bilər. Bu insanların hər biri haqqında məndə məlumat yoxdur və hamısıyla bir keçmişim olmayıb. Bu, qəti siyahı deyil. Ona görə də, bu barədə şərh vermək çətindir. Bu, hələ bir ideyadır, hələ real qanunvericilik deyil.
“Bu pulları hökumətinizin boğazına zorla itələmək fikrində deyilik”
–Cənab səfir, ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin (USAID) Azərbaycandan çıxarılması barədə məlumat var. Məlumata görə, təşkilata ilin sonuna qədər ölkəni tərk etmək üçün vaxt verilib. Məlumat nə dərəcədə doğrudur?
– USAID ölkədən qovulmayıb. Amma düzdür, USAID-in buradakı işi Azərbaycan hökuməti ilə əməkdaşlıqdan asılıdır. Buna görə də biz hazırda onlarla bu əməkdaşlığın necə görünməli olduğu və ABŞ xalqı və Azərbaycan xalqı üçün qarşılıqlı faydanın nə olacağı, USAID-in göstərə biləcəyi ortaq rifah məqsədləri barədə söhbət edirik. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra ABŞ Azərbaycana yardım proqramları üçün 1,5 milyard büdcə ayırıb. Bu, iqtisadi inkişafdan, Azərbaycanın cənubundan çiyələk ixracının yaxşılaşdırılmasından tutmuş, müharibədən sonra Qarabağda, eləcə də ətraf ərazilərdə, məcburi köçkünlər və qaçqınlar üçün 1,5 milyard dollara qədər büdcəni əhatə edib. Buna görə də mən sizə deyərdim ki, USAID və digər ABŞ hökumətinin yardım proqramları və agentliklərinin gördüyü işlər qarşılıqlı əlaqələrimizə, Azərbaycana fövqəladə dərəcədə faydalı olub. Sonda Azərbaycan istəməsə, biz fəaliyyət göstərə bilmərik. Bilirsinizmi, nə olursa olsun, biz bu pulları hökumətinizin boğazına zorla itələmək fikrində deyilik. Beləliklə, biz bir yol tapmağa çalışırıq. ABŞ proqramları, USAID də daxil olmakla ən yaxşı çıxış yolu nə ola bilər, bunu düşünməyə çalışırıq. Bu, açıq söhbətdir. Amma USAID hələ də buradadır, onlar hələ də fəaliyyət göstərirlər. Ümid edirik ki, onların etdiyi yardımı davam etdirməyin yollarını tapacağıq.
“Azərbaycan hökumətinin öncədən bilmədiyi heç nə yoxdur”
– Təxminən bir il əvvəl USAID Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyəti və müstəqil media ilə bağlı bir neçə layihə təklif etmişdi. Bizim agentlik də daxil olmaqla, xarici xəbər agentlikləri də onların arasında idi. İndi isə biz sevinirik ki, onlar bizim ideyamızı təsdiq etməyiblər. Demək istəyirəm ki, həbs olunan jurnalistlərin və vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarının siyahısına baxsanız, onlar USAID-dən qanunsuz pul almaqda ittiham olunurlar. Mənim sualım budur ki, bu, nə anlama gəlir? Səfirliyin Azərbaycan hökuməti ilə vətəndaş cəmiyyəti və mediaya layihələr verəcəkləri və işləyə biləcəkləri barədə ümumi razılığı var idi, yoxsa USAID-in belə bir razılaşması var idi? Əgər ikincisidirsə, bu, USAID-in vəziyyətə hazırlaşmadığını və ya yoxlamadığını, birlikdə işlədikləri təşkilatları riskə atdığını göstərir?
– İndi açıq deyim, bu, o deməkdir ki, Azərbaycan hökuməti medianın, müstəqil medianın arxasınca getməyə qərar verib və onlar nə tapırlarsa, bəhanə gətirirlər. Proqramlarımız qanuna uyğun olaraq həyata keçirilib. Bu, qanuna uyğun olaraq edilib. Azərbaycan hökumətinin öncədən bilmədiyi heç nə yoxdur və onlar buna qarşı müsbət münasibətdə olublar. İndi birdən qərar verdilər ki, bu, çirkli pulların yuyulmasıdır. Məsələ burasındadır ki, Azərbaycan hökuməti müstəqil medianı sıxışdırmaq qərarına gəlib. Niyə belədir, bilmirəm. Amma bu proqramlar illərdir icra olunur və hər şey qaydasındadır. Yəni buna cavab verə bilmərəm. Demək istədiyim odur ki, Azərbaycan hökuməti, onlar bunu bilirdilər, amma USAID-in mediaya və vətəndaş cəmiyyətinə layihə qrantları verəcəyi ilə bağlı razılaşmanı pozurlar. Layihələr ABŞ vətəndaş cəmiyyətinə yardım və dəstək qanuna uyğun olaraq həyata keçirib. Deməli, əgər Azərbaycan hökuməti çirkli pulların yuyulması ilə bağlı saxta ittihamları üzə çıxarmaq və bundan ictimai şəxsləri, jurnalistləri, vətəndaş cəmiyyətini təqib etmək və ya qorxutmaq üçün istifadə etmək qərarına gəlibsə, bu, Azərbaycan hökumətinin siyasətinin dəyişməsi kimi məni təəccübləndirəcək. Bu barədə onlardan soruşmalı olacaqsınız. Amma bizim burada gördüyümüz işlər Azərbaycanın müstəqillik əldə etdiyi vaxtdan bəri etdiyimiz işlərin eynisidir. Deyəsən, təxminən altı ay əvvələ və ya təxminən bir il əvvələ qədər heç kimi narahat etmirdik. Beləliklə, onlardan soruşmalısınız ki, altı ay əvvəl nə baş verdi? Bir il əvvəl nə olub? Mən spekulyasiya edə bilərəm, amma bu, sizə yalnız hökumətin verə biləcəyi cavabdır. Bilirsiniz, məndə olan əsas fikir ondan ibarətdir ki, müstəqil mediaya qarşı təzyiqlər barədə qərar qəbul edilib. Hökumət bunu bu şəkildə rahat həyata keçirir.
(davamı olacaq)
