Platforma şirkətləri üçün işləyən “gig işçiləri” həqiqətən də fəhlə sinfinin yeni fraksiyasını təmsil edirlər
Bu cür sözdə müstəqil iş Azərbaycana xas deyil və son vaxtlar gig iqtisadiyyatı anlayışı ilə müəyyən edilib. Bu modeldə platforma şirkətləri guya müştəriləri və frilanserləri (freelancer-sərbəst işçi) bir araya gətirir və ödənişdən pay alır. Məsələn, “Uber”də sürücü müştərini istədiyi yerə çatdırır, “Wolt”da kuryer yemək sifarişini çatdırır, “Airbnb”də sahibi adamın qalması üçün evi hazırlayır və s.
Bütün bu biznesdə ana şirkət pay alır. Ancaq bu, hamısı deyil; işçinin göstərdiyi xidmətin keyfiyyətini yaxından izləmək və qiymətləndirmək, hətta işçini cəzalandırmaq hüququna malikdir. “Sərbəst iş qrafiki” adı ilə işə qəbul edir, amma həftəlik performansına nəzarət edirlər. Performansı aşağı olan işçiləri “bloklayaraq” həftəlik, aylıq işə çıxmasına əngəlləyirlər. Ana şirkətin heç bir maddi və ya mənəvi məsuliyyət daşımadığı, demək olar ki, hər şey üçün səlahiyyətli olduğu bu iş modelində, təhlükəsizliyi qorunmadan, sığortasız, sığınacağı qanun-qurum olmadan gig işçiləri sahibkar olaraq təyin olunur. Buradakı qanun, gig işçilərinə özəl olaraq yazılmış nəzərdə tutulur.
Bu tip iş model bəlkə də yeni ixtira deyil, çünki bütün qeyri-müəyyən iş formaları dünyada çox yayılıb. Bununla belə, əmək bazarına yeni işçi qrupu, xüsusilə də gənc işçilər daxil olub, çünki bu, yaranan texnoloji uyğunlaşmalara əsaslanır və platforma şirkətləri tərəfindən geniş tətbiq edilir.
Türkiyədəki “Yemek Sepeti” və digər kuryer tətbiqləri də buna tam uyğun gəlir. Ancaq Türkiyədəki sahibkar-kuryer modelinin tətbiq sahəsi platforma şirkətləri ilə məhdudlaşmır. Karqo şirkətləri də bundan intensiv istifadə etməyə başlayıblar. Əslində bütün dünyada həmkarlar ittifaqlarının əsas narahatlığı bu məşğulluq modelinin platforma şirkətləri ilə məhdudlaşmaması, digər sahələrə də yayılmağa meylli olmasıdır. Təbii ki, belə həddindən artıq təhlükəli məşğulluq işçi mübarizəsini də gətirib. Bir çox ölkədə bu modelin müstəqil iş olmadığı, tək bir şirkətə bağlı olduğu, ardıcıl olaraq gəlir gətirdiyi və asılı iş təcrübəsi olduğu iddia edilir. İşçilərin hüquqlarına görə şirkətlərin məsuliyyət daşımalı olduğu vurğulanıb. Hollandiya, İngiltərə, İspaniya kimi ölkələrdə açılan iddialarda frilanserlər deyilən şəxslərin işçi olduğu təsdiqlənib. Bununla belə, bu cür qazanclar hələ də kifayət qədər məhduddur.
BU YENİLİK NƏDİR?
Bir sənətkar, yaxud frilanser bazara məhsul və ya xidmət təqdim edir. Bu, bazar sahibi, dəmirçi, plumber, rəssam, dərzi, sərbəst qrafik dizayneri, veb sayt tərtibatçısı, redaktor və ya yazıçı ola bilər. Məsələn, bir dərzi əvvəllər təqdim etdiyi parça ilə müştərinin istədiyi paltarı və ya hər hansı bir paltarı hazırlayırdısa, indi hazır geyim sənayesinin inkişafı ilə daha çox geyim təmiri işlərinə meyl edib. İnsanlar şalvarı düzəltməyə, pencəyini uyğunlaşdırmağa, ətəyini uzatmağa və ya qısaltmağa və sair işi bitirmək üçün dərziyə gedir. O, ümumi xərclərini, bazar vəziyyətini və müştəri portfelini nəzərə alaraq işinə müəyyən qiymət də təyin edir. İş vaxtı işin intensivliyindən asılı olsa da, adətən dərzi tərəfindən müəyyən edilir. Əgər işiniz təcilidirsə, bunu tələb edə bilərsiniz, amma məcbur edə bilməzsiniz.
Beləliklə, bu dərzi tikiş maşını ilə bazarda müştərilərə xidmət göstərmək əvəzinə, onun üçün bir tekstil məhsulu biznesini işə götürəndə və bu, onun yeganə işi olanda, yəqin ki, gördüyü işə görə maaş alacaq. Reallıqda o, işçi hesab olunmalıdır, frilanser deyil. Daha dəqiq desək, o, tacir olduğu müddətdə bazarı saxlaya bilməyib, müxtəlif yerlərdə iri toxuculuq müəssisəsinin fəhlələrindən birinə çevrilib. Şirkət istehsalın keyfiyyətinə nəzarət edir və zaman keçdikcə, onun sürətinə və səmərəliliyinə nəzarət etməyə başlayır. Eyni toxuculuq şirkəti bir çox evdə düymə tikmək kimi bir işi görə bilər və işi yönləndirdiyi işçilər təbii ki, kiçik sahibkar deyil, şirkətin işə görə əməkhaqqı alan işçiləridir.
Bu, kuryerlərdə də belədir və onlar çox vaxt bazarın deyil, bir şirkətin nəzdində işləyirlər. Müqavilə əsas şirkətin maraqlarına uyğun müəyyən edilir və onların buna əməl etməkdən başqa seçimləri yoxdur. Şirkət kuryer üzərində təkcə nəzarət deyil, həm də nəzarət və təzyiq mexanizmi qurur.
Kuryerin hər bir hərəkəti və “performansı” da şirkətin nəzarəti altındadır. Onların bəzilərində GPS cihazı var və kuryerlərin hərəkətini anında izləmək mümkündür. Ona görə də təkcə bir şirkətdən əməkhaqqı asılılığı deyil, həm də bir şirkət tərəfindən işə birbaşa nəzarət və lazım gəldikdə işçinin cəzalandırılması da mövcuddur. Bu, hətta formal olaraq müstəqil iş deyil. Onun sərbəst buraxılması sadəcə qanuni bir fırıldaq və saxta imitasiyadır ki, bu da o deməkdir ki, ana şirkət iqtisadi yükün böyük hissəsindən xilas olur və onu işçinin çiyninə qoyur.
PREKARİYA?
Sahibkar kuryer modeli ilə işləyən kuryerlər bəzi dairələrdə prekariatın axtarılan nümayəndəsi, eləcə də mübarizə aparan nümayəndəsi kimi qeyd olunur.
Prekariatın müxtəlif tərifləri olsa da, ən çox yayılmış və ümumi qəbul edilən Qay Standinqin tərifidir. Müvafiq olaraq, prekariat təhlükəli şəkildə işləyən hər kəsdir. “Standing” üçün prekariat tam olaraq işçi olmamaq, işçidən başqa bir şey olmaq deməkdir. Çünki Standinqin maraqlı tərifinə görə, işçi sinifi dedikdə təhlükəsiz, sabit, yaxşı maaş alan və gələcəyə inamla baxanlar nəzərdə tutulur.
Əsas gəlir mənbəyi işçi qüvvəsi olan fəhlə sinfinin tarix boyu belə tam təminatlı olub-olmaması ayrı bir məsələdir. Bununla belə, Standinqin tərifinin ən problemli tərəfi odur ki, o, 1970-ci illərin “rifah dövləti” şəraitində, yəni kapitalizm tarixinin çox cüzi bir hissəsində hüquqlara istinad edərək işçi sinfini müəyyən edib. Bu gün hüquqları pozulan işçilərə və daha sonra 1970-ci illərdəki işçilərə baxan Standinq, ikisini müqayisə edə bilmədiyi zaman yeni bir təbəqənin meydana gəldiyini bildirdi: Prekariat. Buna görə də, Standinq fəhlə sinfinin fasiləsiz yenidən formalaşmasına və onun hərəkətdə mövcud olmasına, yəni tarixiliyinə məhəl qoymur, onu tarixdən kənar bir obyekt, hətta bir fotoşəkil kimi matlaşdırır və onun dəyişən xüsusiyyətlərini yeni sinfə həsr edir.
Düzdür, həm kuryerlər, həm də fəhlə sinfinin geniş təbəqələri qeyri-müəyyənləşib, son vaxtlara qədər sahib olduqları hüquqlarını itiriblər. Bununla belə, onları fəhlə sinfindən başqa bir sinif, yəni prekariat kimi müəyyən etmək asan yanaşma olardı. Prekariatı təyin etdiyi düşünülən güvənsizlik, yeni bir sinfin əsas xüsusiyyəti deyil, əslində tarix boyu heç nədən əl çəkməyən və bu gün getdikcə daha geniş bir seqmenti əhatə edən və ondan qurtulmalı olan işçi sinfinin xüsusiyyətidir.
YENİ İŞÇİ SİNFİ?
İşçi sinfinə yeni qoşulmuş peşə qrupları və ya yeni sektorlardakı işçilər tez-tez akademik mühitdə daha sıx diqqətə alınırlar. Platforma şirkətləri üçün işləyən “gig işçiləri” həqiqətən də fəhlə sinfinin yeni fraksiyasını təmsil edirlər. O, yeni və tənzimlənməmiş sahə olduğu üçün yüksək mübarizə potensialına malikdir və ona görə də bu barədə yazılan minlərlə məqaləyə layiqdir.
Bu akademik maraq müvafiq olaraq xidmət işçilərinə, fast food işçilərinə, zəng mərkəzi işçilərinə və texnologiya işçilərinə göstərildi və “yeni işçi sinfi”, onların hərəkətləri isə “yeni işçi hərəkatı” kimi qarşılandı. Bununla belə, nə zəng mərkəzi işçiləri son illərdə artan etirazlarına baxmayaraq, nə onlara verilən bu missiyaya uyğun güclü müqavimət xətti qura bildilər, nə də fast-food işçiləri və digərləri. Təbii ki, bu onların günahı deyil. Çoxşaxəli neoliberal hücum dalğasına tək bir ərazidən rast gəlmək çətin idi. Ancaq ayrı-ayrı ərazilərdə təşkilatlanmadan mümkün deyil.
Şişirdilmiş missiya və sıx akademik maraq bir yana, həqiqətən də aydın faktdır ki, müxtəlif sektorlardan və peşələrdən, o cümlədən yuxarıda qeyd olunanlar fəhlə sinfində fəal iştirak edirlər. Yeni işçilərin əksəriyyəti “xidmət” sektorunda işləyir.
Anbar və paylama mərkəzi işçiləri ilə yanaşı, kuryer xidməti inkişaf edən biznes sahələrindən biridir. Bunun əsas amillərindən biri pərakəndə elektron ticarət sektorunun sürətlə genişlənməsidir. Azərbaycanda son 4 ildə xüsusilə pandemiya ilə birlikdə e-ticarət vasitəsilə sifariş verənlərin sayı xeyli artıb. Bu prosesdə nəqliyyat və anbar işçilərinin sayı da dəfələrlə artıb. İşçi Masası Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyasının qeyri-rəsmi hesablamalarına görə, ölkə üzrə gig işçilərinin sayı 200 mindən artıqdır və artmaqdadır. Buna ikinci iş kimi məşqul olan və digər frilans işçiləri də əlavə olunduqda daha böyük rəqəmlərə çatmaq olar.
Beləliklə, həm distribütorluqda, həm də xidmət sənayesinin müxtəlif sahələrində (qəhvə və fast-food zəncirinin işçiləri, rəqəmsal nəşrlər, özəl məktəblər, universitetlər, zəng mərkəzləri, banklar və s.) işçilər yüksək təhsillidirlər və son vaxtlara qədər nisbətən imtiyazlıdırlar, lakin sürətlə yoxsullaşmaya məruz qalan işçilər (səhiyyə, hüquq, texnologiya, mühəndislik, konsaltinq şirkətləri və s.) təşkilat axtarırlar. Çox güman ki, qarşıdakı dövrdə taksi və kuryerlərdə olduğu kimi daha çox mübarizənin şahidi olacağıq. Nisbətən son zamanlar genişlənən bu sektorlarda çalışan işçilərin əksəriyyəti həmkarlar ittifaqı olmayan, nisbətən yüksək təhsilli, karyera xəyalları tez puç olan, işsizliklə üzləşən və getdikcə yoxsullaşanlardır.
Bu işçilərin bəziləri Azərbaycan üçün nisbətən “yeni”dir, daha doğrusu, son dövrlərdə sürətlə genişlənən xidmət və kapital mübadiləsi (reklam, marketinq, tanıtım, kommunikasiya) sahəsində çalışanların sayı sürətlə artıb. Onlardan bəziləri, məsələn, kuryer və platforma şirkətinin işçiləri olduqca “yeni” işçilərdir. Buna görə də, təşkilatlanma formalarının nisbətən fərqli olması və daha çevik və fərqli/yaradıcı formalar alması mübarizənin xarakteridir.
Lakin bu işçiləri “köhnə fəhlə sinfi” ilə müqayisədə “yeni fəhlə sinfi” kimi müəyyən etmək, belə demək mümkünsə, fəhlə sinfinin “genişlənən təkrar istehsalına” müəyyən dərəcədə məhəl qoymamaq mənasına gələ bilər. Baxmayaraq ki, “yeni” müəyyən orijinallıqları ehtiva edən zaman keyfiyyət olmaqdansa, nəzəri “yeni” kimi formalaşdırılır. Lakin bu, tarix boyu davam edən və genişlənən iş prosesinin düzgün konseptuallaşdırılması olmayacaq.
Əvəzində bu təbəqələrin fəhlə sinfinə daxil olan yeni işçi kütlələri olduğunu dərk etmək və vahid fəhlə hərəkatı üfüqü ilə müxtəlif sahələrdə sinfi mübarizənin unikal təşkilatlarını inkişaf etdirmək lazımdır. Yuxarıdan təlqin və ya istehza ilə deyil, mübarizədə birlik meyllərini təşviq etməklə, tələbləri bir siyasi xətt, sinfi siyasət kimi kütləviləşdirməklə çılpaq hərəkətlərin siyasətə uzunmüddətli perspektivdə transformativ təsir göstərməsinə yol açıla bilər.
