تطور آزادی بیان و رسانه‌های افغانستان قبل و بعد ۲۰۲۱

مقدمه

در دوره‌ی جمهوری اسلامی افغانستان، آزادی بیان و رسانه‌ها با وجود چالش‌های امنیتی و محدودیت‌های قانونی، رشد نسبی داشت. افغانستان در مقایسه با کشورهای منطقه، یکی از فعال‌ترین و امن‌ترین محیط‌های رسانه‌ای را تجربه کرد. اما با بازگشت طالبان به قدرت در سال ۲۰۲۱، فضای رسانه‌ای دستخوش تغییرات گسترده‌ای شد. تعطیلی شمار زیادی از رسانه‌ها، اعمال سانسور شدید، محدودیت‌های گسترده برای رسانه‌های زن‌محور، پیگرد و بازداشت خبرنگاران و کاهش دسترسی به اطلاعات از جمله پی‌آمدهای عمده‌ی این تحول هستند. این مقاله با هدف بررسی تطبیقی وضعیت آزادی بیان و حقوق رسانه‌ها در افغانستان، قبل و بعد از سال ۲۰۲۱، به تحلیل تغییرات قانونی و عملی، تحولات سیاسی و اجتماعی، و تأثیر آن‌ها بر نهادهای رسانه‌ای می‌پردازد. منابع داخلی و بین‌المللی نشان می‌دهند که آزادی بیان نه‌تنها تضعیف شده، بلکه در بسیاری از موارد از بین رفته است. این پژوهش با بررسی قوانین، عملکرد نهادهای مسئول، و روایت‌های میدانی، تلاشی است برای مستندسازی روند عقب‌گرد در حوزه رسانه و تأکید بر ضرورت حمایت از خبرنگاران و نهادهای مستقل اطلاع‌رسانی در شرایط کنونی افغانستان. سؤال اصلی پژوهش این است که بازگشت طالبان چه تأثیری بر آزادی بیان و حقوق رسانه‌ها داشته، و این تغییرات چه پی‌آمدهایی برای آینده‌ی رسانه‌های آزاد در افغانستان در پی خواهد داشت.

۱. وضعیت رسانه‌ها و آزادی بیان در افغانستان قبل از ۲۰۲۱

دوره‌ی بعد از سال ۲۰۰۱، به‌ویژه در حوزه رسانه، آغازگر فصل نوینی از مشارکت مدنی و آزادی‌های نسبی در افغانستان بود. بعد از سقوط حکومت طالبان و تشکیل دولت جمهوری اسلامی افغانستان، جامعه‌ی جهانی سرمایه‌گذاری گسترده‌ای در بازسازی نهادهای دموکراتیک و رسانه‌ای این کشور انجام داد.
تصویب قانون رسانه‌های همگانی در سال ۲۰۰۹ زمینه را برای رشد چشم‌گیر رسانه‌های چاپی، تصویری، صوتی و دیجیتال فراهم ساخت. در این دوره صدها رسانه‌ی دولتی و خصوصی در سراسر کشور تأسیس شدند. خبرنگاران و به‌ویژه زنان از آزادی نسبی در پوشش اخبار، نقد مقام‌های دولتی و افشای فساد برخوردار بودند. نهادهایی چون نی (حمایت‌کننده‌ی رسانه‌های آزاد افغانستان) و کمیته مصونیت از خبرنگاران، به‌عنوان نهادهای ناظر و حامی حقوق خبرنگاران فعالیت داشتند. با وجود این، فضای رسانه‌ای کاملا بی‌چالش نبود. تهدیدات امنیتی از سوی گروه‌های تروریستی، فشارهای سیاسی، سانسور غیررسمی، و نبود امنیت شغلی، همواره آزادی بیان را با تهدید مواجه می‌کرد. بااین‌حال، افغانستان تا سال ۲۰۲۰ از نظر تنوع رسانه‌ها، حضور خبرنگاران زن، و فعالیت رسانه‌های مستقل، در مقایسه با بسیاری از کشورهای منطقه، موقعیتی ویژه و مثال‌زدنی داشت. براساس گزارش‌های سالانه‌ی سازمان گزارشگران بدون مرز، افغانستان در آن سال‌ها در رده‌های میانی شاخص جهانی آزادی مطبوعات قرار داشت، و یکی از آزادترین فضاهای رسانه‌ای در آسیای میانه و جنوبی به شمار می‌رفت.

۱. تحولات پس از ۲۰۲۱ و تأثیر آن بر رسانه‌ها

با بازگشت طالبان به قدرت در آگست ۲۰۲۱، ساختار سیاسی، اجتماعی و فرهنگی افغانستان دستخوش تحولات بنیادینی شد. یکی از نخستین و مهم‌ترین قربانیان این تحول، نهادهای مرتبط با آزادی بیان و رسانه‌ها بودند. گرچه طالبان در ابتدا وعده دادند که فعالیت رسانه‌ها در چارچوب «احکام اسلامی» ادامه خواهد یافت، اما در عمل سیاستی سخت‌گیرانه و محدودکننده‌ای بر فضای رسانه‌ای کشور حاکم شد.
در ماه‌های نخست پس از تسلط طالبان، ده‌ها رسانه‌ی محلی و ملی فعالیت خود را متوقف کردند. بسیاری از خبرنگاران، به‌ویژه خبرنگاران زن یا مجبور به ترک کشور شدند، یا خانه‌نشین شده و از حرفه‌ی خبرنگاری فاصله گرفتند. گزارش‌های متعدد داخلی و بین‌المللی از بازداشت، تهدید، شکنجه و برخوردهای خشونت‌آمیز با خبرنگاران حکایت دارند. تا پایان سال ۲۰۲۲ بیش از ۴۰ درصد از رسانه‌های افغانستان طبق آمار سازمان گزارشگران بدون مرز تعطیل شده و صد‌ها خبرنگار کار خود را از دست دادند. مقررات جدید طالبان برای فعالیت رسانه‌ها نه‌تنها مبهم و فاقد شفافیت اند، بلکه عمدتا براساس تفسیرهای سلیقه‌ای از شریعت اسلامی صادر می‌شوند؛ امری که منجر به نبود امنیت حقوقی برای رسانه‌ها شده است. طالبان با ممنوع کردن برنامه‌های انتقادی، کنترل شدید محتوا، و تعیین خطوط قرمز غیررسمی، عملا فضای آزادی بیان را به‌شدت محدود کرده‌اند. حضور نیروهای استخباراتی در دفترهای رسانه‌ای و اجبار رسانه‌ها به هماهنگی با نهاد‌های امنیتی، فضای رعب و وحشت و خودسانسوری گسترده‌ای ایجاد کرده است. از سوی دیگر، دسترسی آزاد به اطلاعات برای شهروندان افغانستان به‌شدت کاهش یافته و صدای زنان، اقلیت‌ها و منتقدان یا به کلی خاموش شده یا به رسانه‌هایی در تبعید و خارج از کشور منتقل گردیده است.

۲. تحلیل تطبیقی و ارزیابی وضعیت حقوقی و عملی آزادی بیان و رسانه‌ها

بررسی تطبیقی وضعیت آزادی بیان در افغانستان، قبل و بعد از سال ۲۰۲۱، نمایانگر عقب‌گرد چشم‌گیر در حوزه حقوق رسانه‌ها است. این تحلیل را می‌توان در دو بعد کلیدی یعنی حقوقی و عملی بررسی کرد:

الف) بعد حقوقی

در دوران جمهوری اسلامی افغانستان، قانون رسانه‌های همگانی مصوب سال ۲۰۰۹ چارچوبی نسبتا پیشرفته برای فعالیت رسانه‌ها فراهم کرده بود. این قانون بر اصولی چون آزادی مطبوعات، ممنوعیت سانسور پیش‌گیرانه، و حق دسترسی به اطلاعات عمومی تأکید داشت. همچنین، وجود نهادهایی مانند کمیسیون بررسی تخطی‌های رسانه‌ای و وزارت اطلاعات و فرهنگ، امکان رسیدگی حقوقی به شکایات رسانه‌ها را فراهم می‌کرد. در مقابل، پس از بازگشت طالبان، هیچ سند قانونی رسمی یا جامع درباره‌ی چارچوب فعالیت رسانه‌ها منتشر نشده است. طالبان فعالیت رسانه‌ها را منوط به رعایت «شریعت اسلامی» می‌دانند، اما تعریف دقیق، روشن و یکسانی از این مفهوم ارائه نمی‌دهند. در نبود قوانین مصوب و شفاف، عملکرد رسانه‌ها صرفا براساس دستورات شفاهی، تهدیدهای امنیتی و فشارهای اجرایی صورت می‌گیرد، نه بر مبنای ضوابط قانونی قابل پیگیری.

ب) بعد عملی

در سطح عملی نیز تفاوت‌ها بسیار محسوس ‌اند. در دوره‌ی قبل از ۲۰۲۱، با وجود تهدیدهای امنیتی و برخی فشارهای سیاسی، خبرنگاران از امکان قانونی برای دفاع از حقوق خود برخوردار بودند. رقابت رسانه‌ای سالم، تنوع دیدگاه‌ها، و حضور گسترده‌ی خبرنگاران زن از شاخص‌های مهم این دوره به‌ شمار می‌رفتند. اما بعد از بازگشت طالبان، نه‌تنها بستر قانونی از میان رفت، بلکه استقلال عملی رسانه‌ها نیز تقریبا به ‌کلی از بین رفته است. سانسور شدید، بازداشت‌های بدون حکم قانونی، برخورد فیزیکی با خبرنگاران، و تهدیدهای گسترده‌ی امنیتی، منجر به سکوت و خودسانسوری رسانه‌ها شده است. فعالیت رسانه‌های مستقل محدود به تبعید یا فضای آنلاین خارج از کشور شده و رسانه‌های داخلی بیشتر به بازتاب سیاست‌ها و تبلیغات رسمی مشغول هستند.

نتیجه‌گیری و پیشنهادات

تحلیل وضعیت آزادی بیان و حقوق رسانه‌ها در افغانستان قبل و بعد از ۲۰۲۱ نشان می‌دهد که کشور از یکی از آزادترین فضاهای رسانه‌ای منطقه به یکی از بسته‌ترین و سرکوب‌شده‌ترین نظام‌های رسانه‌ای تبدیل شده است. اگرچه در دوره‌ی قبل از ۲۰۲۱ نیز چالش‌هایی از جمله تهدیدهای امنیتی و فشارهای سیاسی وجود داشت، اما چارچوب قانونی امکان دفاع نسبی از آزادی رسانه‌ها را فراهم می‌کرد.
بعد از بازگشت طالبان و انحلال نهادهای مدافع حقوق رسانه، فقدان قوانین روشن و اعمال فشار مستقیم موجب نابودی رسانه‌های مستقل و تضعیف شدید آزادی بیان شده است. این روند، نه‌تنها تهدیدی جدی برای دموکراسی و حاکمیت قانون در افغانستان است، بلکه دسترسی شهروندان به اطلاعات و مشارکت سیاسی آنان را نیز محدود کرده است. ادامه‌ی چنین وضعیتی ممکن است پی‌آمدهای بلندمدتی همچون انسداد اجتماعی، افزایش خودسانسوری، و مهاجرت نخبگان رسانه‌ای را به‌دنبال داشته باشد.

پیشنهادات

1. حمایت مالی و فنی هدفمند از خبرنگاران داخل و خارج افغانستان، به‌ویژه زنان، از سوی سازمان‌های بین‌المللی، به‌عنوان راهی برای جلوگیری از خاموشی کامل صداهای مستقل.
2. تأسیس پلتفرم‌های خبری امن در خارج از کشور، برای انتشار روایت‌های مستقل و جلوگیری از انحصار اطلاع‌رسانی در داخل افغانستان.
3. مستندسازی منظم نقض حقوق رسانه‌ای توسط طالبان، به‌منظور طرح آن‌ها در مجامع حقوق بشری و نهادهای قضایی بین‌المللی.
4. ایجاد فرصت‌های آموزش آنلاین و حضوری برای خبرنگاران تبعیدی، جهت افزایش توان حرفه‌ای و سازگاری با رسانه‌های دیجیتال و امن.
5. تشویق رسانه‌های بین‌المللی به پوشش مداوم وضعیت رسانه‌ها در افغانستان و همکاری با خبرنگاران محلی برای حفظ جریان آزاد اطلاعات.

منابع:

1. قانون رسانه‌های همگانی افغانستان مصوب ۲۰۰۹، وزارت اطلاعات و فرهنگ.
2. گزارش‌های سالانه‌ی نی (Nai) حمایت‌کننده‌ی رسانه‌های آزاد افغانستان، وب‌سایت  nai.org.af
3. مصاحبه‌های خبرنگاران افغانستان منتشرشده در وب‌سایت‌های BBC و Radio Azadi
4. گزارش‌ها و مقالات تحلیلی خبرگزاری‌های داخلی: پژواک، طلوع‌نیوز، هشت صبح، اطلاعات روز.
5. Reporters Without Borders (RSF):
   1. Afghanistan: Press freedom collapses two years after Taliban takeover, ۲۰۲۳
   1. وب‌سایت: rsf.org
6. Human Rights Watch (HRW):
   1. Afghanistan: Media under Attack, ۲۰۲۲
   1. وب‌سایت: hrw.org
7. Committee to Protect Journalists (CPJ):
   1. Afghanistan’s media crisis: How Afghan journalists are navigating Taliban rule, ۲۰۲۲
   1. وب‌سایت: cpj.org
8. UNESCO:
   1. Reporter on Press Freedom in Crisis Zones ۲۰۲۱-۲۰۲۳