تیمور تورانی، روزنامهنگار و فعال جامعه مدنی
زبان پدیدهی شگرف و بنیادین در زندگی انسان است. ابزاری که نهتنها برای افهام و تفهیم (فهماندن و فهمیدن) بهکار میرود بلکه نقشی ژرف در شکلگیری هویت فردی و جمعی، اندیشه، فرهنگ و تمدن بشری دارد. زبان را میتوان پلی میان ذهن و جهان دانست. پلی که اندیشهها را از درون ذهن انسان به بیرون منتقل میسازد و به آنها شکل عینی میبخشد. بدون زبان، انسان از برقراری ارتباط، آموزش، انتقال دانش، خلق هنر و حتا از تفکر منسجم ناتوان میبود.
در حقیقت، زبان تنها مجموعهای از واژهها و قواعد نیست بلکه نظامی زنده، پویا و اجتماعی است که در بستر تاریخ، فرهنگ و تجربههای جمعی شکل میگیرد. هر زبان، در ژرفای خود، جهانبینی خاصی را بازتاب میدهد؛ به همین دلیل است که نابودی هر زبان، به معنای نابودی بخشی از حافظه و میراث بشریت است.
اهمیت زبان مادری در جهان معاصر
سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) با درک عمیق از این واقعیت، در سال ۱۹۹۹ میلادی روز ۲۱ فبروری را بهعنوان «روز جهانی زبان مادری» تعیین کرد. هدف این تصمیم بزرگ، پاسداشت تنوع زبانی و فرهنگی، حفاظت از زبانهای در خطر نابودی و تقویت آموزش به زبان مادری بود. یونسکو هشدار داده است که هر دو هفته یک زبان در جهان از میان میرود؛ یعنی سالانه دهها زبان بدون گویشور ناپدید میشود. با نابودی هر زبان، انسانیت بخشی از میراث فکری و فرهنگی خود را از دست میدهد.
در تعریف یونسکو، زبان مادری زبانی است که انسان آن را از مادر و خانواده در نخستین سالهای زندگی خود میآموزد و بهوسیلهی آن نخستین تجربیات عاطفی، شناختی و فرهنگی خود را تجربه میکند. از دیدگاه علمی، آموزش به زبان مادری در سالهای نخست تحصیل، سبب رشد ذهنی، افزایش خلاقیت، تقویت مهارتهای زبانی و حتا تسهیل یادگیری زبانهای دوم و سوم میشود.
بااینحال، در بسیاری از کشورها، سیاستهای زبانی بر مبنای زبان اکثریت تدوین میشود و زبانهای اقلیت معمولا در حاشیه قرار میگیرند. این امر گاهی منجر به فشار زبانی، تبعیض فرهنگی و فراموشی تدریجی زبانهای بومی میشود.
تنوع زبانی در جهان
طبق پژوهشهای زبانشناسی نوین، امروز در جهان بیش از هفت هزار و ۱۰۰ زبان زنده وجود دارد، اما شمار زبانهای رسمی در مقایسه با آن بسیار اندک است. بسیاری از کشورها تنها یک زبان رسمی دارند (مانند فرانسه یا ایران)، در حالی که برخی دیگر چندین زبان را بهرسمیت شناختهاند مانند هندوستان و سوئیس.
زبان انگلیسی در بیش از ۵۰ کشور، فرانسوی، عربی و اسپانیایی در بیش از ۳۰ کشور جایگاه رسمی دارند. اما در عین حال، صدها زبان کوچک و بومی در خطر نابودی اند؛ زبانهایی که گنجینهای از دانش سنتی، باورهای مردمی و ارزشهای فرهنگی را در خود دارند.
تنوع و چالشهای زبانی در افغانستان
افغانستان از نظر زبانی یکی از متنوعترین کشورهای آسیای مرکزی و جنوبی است. در این سرزمین کوهستانی و تاریخی، زبانهای گوناگونی چون دری (فارسی)، پشتو، ازبیکی، ترکمنی، بلوچی، نورستانی، پامیری، پشهای و شماری زبانهای محلی دیگر رایج اند. هر یک از این زبانها حامل تاریخ و فرهنگ قومی ویژهای است و در مجموع، سیمای فرهنگی رنگارنگ افغانستان را شکل دادهاند.
با وجود این غنا و تنوع، سیاستهای زبانی در طول تاریخ اغلب به سود یک یا دو زبان رسمی متمرکز بوده و زبانهای اقلیت به حاشیه رانده شدهاند. در نتیجه، زبانهای ازبیکی و ترکمنی با وجود ریشههای عمیق تاریخی و فرهنگی در افغانستان، از حمایتهای لازم برخوردار نبودهاند.
زبان ازبیکی، یکی از شاخههای کهن زبانهای ترکی، قرنها در این سرزمین تکلم شده و آثار بزرگی از شاعران و دانشمندان ازبیکزبان همچون علیشیر نوایی، بابرشاه، عبدالرئوف فطرت، محیالدین خالص، صلاحالدین ازبیک و دیگران را در دامن خود پرورانده است. با این همه، در دورههای گوناگون تاریخی، بهویژه در سدهی اخیر، این زبان با بیمهریهای سیاسی و اداری روبهرو بوده است.
از تجلیل تا عمل؛ گامهای عملی برای رشد زبان ازبیکی
در سال ۱۳۹۹ خورشیدی، جمعی از روشنفکران و فرهنگیان ازبیکزبان با هدف احیای جایگاه زبان خویش، پیشنهاد تعیین روزی ویژه در تقویم ملی را مطرح کردند. سرانجام ۲۹ میزان بهعنوان «روز زبان مادری ازبیکی» برگزیده شد. از آن زمان تا کنون، این روز در میان جامعهی ازبیکزبان با شور و افتخار گرامی داشته میشود. این حرکت نمادی از آگاهی فرهنگی، بیداری اجتماعی و دفاع از حق زبانی مردم ازبیک در افغانستان است.
گرچه برگزاری مراسم بزرگداشت از روز زبان ازبیکی اقدامی ارزشمند است، اما تداوم و رشد این زبان نیازمند کار فرهنگی منظم، برنامهریزی آموزشی و حمایت نهادی است. تنها با برگزاری محافل و سخنرانیها نمیتوان زبان را حفظ کرد، بلکه باید بهصورت نظاممند برای آن زیربناهای فکری، آموزشی و رسانهای فراهم نمود.
پیشنهادها و راهکارهای مؤثر:
- تدوین و تألیف آثار مکتوب به زبان ازبیکی:
نگارش کتابهای درسی، داستان، شعر، تاریخ، ترجمه و آثار علمی به زبان ازبیکی باید افزایش یابد. تولید محتوای دیجیتال در شبکههای اجتماعی نیز میتواند نسل جدید را با زبان خویش پیوند دهد.
- ایجاد رشتههای دانشگاهی زبان و ادبیات ازبیکی:
گسترش دانشکدههای زبان و ادبیات ازبیکی در دانشگاههای کشور، بهویژه در شمال افغانستان، میتواند نقش بزرگی در پرورش نسل نویسنده و پژوهشگر ایفا کند.
- تقویت رسانههای ازبیکی:
تلویزیونها، رادیوها و صفحات دیجیتالی ازبیکی باید فعالتر شوند. تولید برنامههای فرهنگی، مستند و آموزشی به این زبان میتواند محبوبیت و پویایی آن را افزایش دهد.
- تشویق خانوادهها به استفاده از زبان مادری:
خانه نخستین مکتب زبان است. اگر والدین با فرزندان خود به زبان ازبیکی سخن بگویند، کودکان هویت زبانی خود را از همان آغاز حفظ خواهند کرد.
- ایجاد نهادهای فرهنگی و انجمنهای نویسندگان ازبیک:
چنین نهادهایی میتوانند پل ارتباطی میان فرهنگیان در داخل و بیرون از کشور باشند و پروژههای مشترک فرهنگی و آموزشی را سامان دهند.
دیاسپورای ازبیکی؛ پلی میان فرهنگ و مهاجرت
در دوران معاصر که میلیونها شهروند افغانستان در بیرون از کشور زندگی میکنند، ایجاد دیاسپورای فرهنگی ازبیکی در کشورهای مختلف میتواند نقش بزرگی در حفاظت و ترویج زبان ایفا کند. این دیاسپورا میتواند بهعنوان بازوی فرهنگی و فکری جامعهی ازبیک عمل کند.
وظایف دیاسپورای ازبیکی:
- تهیه و نشر گزارشهای تحلیلی دربارهی وضعیت زبان ازبیکی در افغانستان؛
- حمایت از نویسندگان و محققان ازبیک در تبعید؛
- ایجاد شبکههای ارتباطی میان دانشگاهیان و هنرمندان ازبیک در سطح جهانی؛
- برگزاری همایشها، کارگاهها و کنفرانسهای علمی در زمینهی زبان و ادبیات ازبیکی؛
- حمایت مالی و فنی از پروژههای نشر، رسانه و آموزش آنلاین به زبان ازبیکی.
سخن پایانی
زبان ازبیکی نهتنها وسیلهی ارتباط بلکه جوهرهی فرهنگ، حافظهی تاریخی و شناسنامهی قومی میلیونها انسان است. این زبان ریشه در تاریخ درخشان خراسان بزرگ و ماورالنهر دارد و در طی قرون متمادی، ادبیات غنی، موسیقی دلانگیز و سنتهای ارزشمندی را خلق کرده است.
امروز، وظیفهی نسل جوان، فرهنگیان و اندیشمندان ازبیک این است که با همبستگی، خودآگاهی و تلاش پیگیر، این گنجینهی گرانسنگ را زنده و پوینده نگاه دارند. زیرا حفظ زبان، حفظ هویت است. و هر ملتی که زبانش را از دست دهد، در واقع بخشی از وجود خویش را از دست داده است.
