Уран нархи ошди: Ўзбекистон учун имконият ва хавфлар

Сўнгги хабарларга кўра, жаҳон бозорида уран нархи кескин ошди. Бунинг асосий сабаби сифатида энергияга бўлган талабнинг ортгани, шунингдек, АҚШда ёпилган атом электр станцияларини (АЭС) қайта ишга тушириш жараёнлари кўрсатилмоқда. 

Ўзбекистон дунёдаги йирик уран ишлаб чиқарувчилардан бири сифатида ушбу глобал тенденциядан катта фойда кўриши мумкин.

Узоқ муддатли шартномалар бўйича ураннинг бир фунт нархи $86 гача етган – бу 2008 йилдан бери қайд этилган максимал кўрсаткич. Прогнозларга кўра, 2040 йилга келиб уранга бўлган талаб йилига 150 минг тоннагача икки баравар ошиши мумкин.

Сўнгги маълумотлар шуни кўрсатадики, Ўзбекистоннинг уран қазиб олиш бўйича асосий оператори бўлган «Навоийуран» корхонаси глобал талабнинг ошиши шароитида ўз имкониятларини кенгайтирмоқда. 2025 йилнинг 9 ойи давомида «Навоийуран» томонидан 10,6 триллион сўмлик маҳсулот ишлаб чиқарилди. Ўсиш суръати 2024 йилнинг шу даврига нисбатан 137,7% ни ташкил этди. Корхонанинг соф фойдаси эса 28,6% га ошган.

2030 йил охиригача уран ишлаб чиқариш ҳажмини йилига 7100 тоннагача етказиш, яъни ҳозирги даражасига нисбатан қарийб икки баравар ошириш режалаштирилган.

Ўзбекистон учун асосий имкониятлар

Ўзбекистон уран захиралари бўйича дунёда еттинчи, қазиб олиш ҳажми бўйича эса бешинчи ўринда туради. Уран нархининг ўсиши мамлакат иқтисодиётига бир неча йўналишда ижобий таъсир кўрсатади:

⁃ Уран Ўзбекистоннинг стратегик муҳим экспорт маҳсулотларидан бири ҳисобланади. Нархнинг $86/фунтгача кўтарилиши (ва бундан кейинги ўсиш прогнозлари) уран сотувидан тушадиган валюта тушумларининг кескин ошишига олиб келади. Бу эса мамлакатнинг олтин-валюта захираларини мустаҳкамлашга ва савдо баланси ижобийлигини сақлашга хизмат қилади.

⁃ Уранга бўлган талаб ва нархларнинг ошиши уран қазиб олиш соҳасига, айниқса, янги конларни очиш ва мавжудларини модернизация қилишга хорижий инвестицияларни жалб қилиш учун қулай муҳит яратади. Бу соҳада асосан «Навоийуран» давлат корхонаси фаолият юритади.

⁃ Экспорт даромадларининг ошиши давлат бюджетига қўшимча маблағлар тушишини англатади. Бу маблағлар ижтимоий соҳаларни (таълим, соғлиқни сақлаш) ва инфратузилма лойиҳаларини (шу жумладан энергетика) молиялаштириш учун йўналтирилиши мумкин.

Истиқболдаги хавф-хатарлар сояси

Нархларнинг ўсиши фақат ижобий томонларни келтириб чиқармайди. Ўзбекистон ушбу глобал ўзгаришларга тайёргарлик кўриши керак:

⁃ Уран бозори жуда ўзгарувчан (волатиль) ҳисобланади. Нархларнинг кескин ошишидан кейин турли геосиёсий ёки технологик ўзгаришлар сабабли тез пасайиш эҳтимоли мавжуд. Иқтисодиётнинг уран экспортига ҳаддан ташқари қарам бўлиб қолиши хавфли.

⁃ Хабарда айтилганидек, «эски шахталар тугайди, янгиларини очиш эса узоқ ва қиммат». Ўзбекистон мавжуд конлардан оқилона фойдаланиш ва қўшимча геология-қидирув ишларига сармоя киритиш орқали бу муаммога қарши туриши керак.

⁃ Глобал миқёсда уранга бўлган талабнинг ошиши (СИ, АЭСлар) халқаро рақобатни кучайтиради. Ўзбекистон уран захираларининг хавфсизлиги ва барқарор етказиб берилишини таъминлаши лозим.

⁃ Ўзбекистон хомашё (уран оксиди) сотиш билан чекланмасдан, уни қўшимча қайта ишлаш ва ядро ёқилғиси циклини ривожлантириш имкониятини кўриб чиқиши лозим. Бу экспорт даромадини янада оширади ва юқори технологияли иш ўринлари яратади.

⁃ Хатарлар сирасига Россиянинг Ўзбекистонда АЭС қурилишини бошлаш каби ғаразли мақсади билан мамлакатни кўп миллиардлик қарз ботқоғига ботириши мумкинлигини ҳам киритиш мумкин. 

Ўзбекистон газ, олтин, уран қазилма бойликлари нархи ошгани туфайли мисли кўрилмаган даромад кўриши мумкинлигига қарамай унинг ташқи қарзлари ўсишда давом этмоқда. 

Тарихий имконият

Уран нархининг кескин ўсиши Ўзбекистон иқтисодиётига тарихий имконият тақдим этади. Бироқ мамлакат стратегик позициясини кучайтириш учун қуйидагиларга эътибор қаратиши лозим:

⁃ Урандан олинган қўшимча даромадларни қазиб олиш саноатини модернизация қилиш ва иқтисодиётнинг бошқа соҳаларини (айниқса, ахборот технологиялари ва қайта тикланувчи энергия манбалари) диверсификация қилишга йўналтириш; 

⁃ Бозор ўзгарувчанлигидан ҳимояланиш учун узоқ муддатли, юқори нархли шартномаларни тузиш; 

⁃ Қўшма корхоналар тузиш ва еврооблигациялар чиқариш орқали компания ўз фаолиятининг молиявий барқарорлигини оширади ва фақат давлат бюджетига таяниб қолиш хавфини камайтиради.

Ушбу глобал энергия инқилоби даврида Ўзбекистон уран ресурсларидан оқилона фойдаланиб, нафақат иқтисодий ўсишни таъминлаши, балки Марказий Осиё минтақасидаги энергетика етакчиси сифатидаги мавқеини ҳам мустаҳкамлаши мумкин.