«Водийда ўлиш тақиқланган» 7 қисм

Муҳаммад Солиҳ

«Мустақиллик декларацияси»

Америкага саёҳатимдан севинганлар қаторида ғазабланганлар ҳам бўлди. Бу саёҳатдан қайтганимда «эрк»чилар «Бирлик» раҳбари Пўлатовнинг КГБ билан бирлашиб, «Эрк» провокатор партия, у бизни СССРдан ажратиб, демократиядан мосуво қилмоқчи, бизга мустақиллик керак эмас, бизга демократия керак!» дея ҳамма ерда шаллақилик қилаяпти», дейишди.

Мен КГБ ва унинг «Бирлик»даги узантиларининг бу фитналарига, туҳматларига эътибор бермасдан, «Эрк» партиясининг том истиқлол ғоясини халқ орасида ёйишга киришамиз, дедим. Дарров Партиянинг Марказий Кенгашини чақириб, вазифаларни тақсимладик ва ишга тушдик.

Бу қисқа даврда Тиранишимиз суръат билан масофа қайд этди. Юз йил кутганимиз озодлик шабадаси кўксимизга тегди. Биз «Эрк» партияси томонидан тайёрланган Ўзбекистоннинг «Мустақиллик Декларацияси»ни Совет Ўзбекистони Олий Кенгашига тақдим этдик.

«Мустақиллик Декларацияси»ни депуататларга тарқатиш ва уни тарғиб қилишда Эрк партиясининг Олий Кенгашдаги миллатвакиллари Имом Файзи, Насруллоҳ Саид ва Ойгул Маматовалар катта ғайрат кўрсатдилар.

Бу тарихий ҳужжат 1990 йил 20 июн куни депутатларнинг кўпчилик овози билан ўша Олий Кенгашда қабул этилди. Бу тарихий акциянинг дебочаси шундай:

«МУСТАҚИЛЛИК ДЕКЛАРАЦИЯСИ” ОСТОНАСИДА

1990 йил 19 июн кунги Олий Кенгаш сессиясидаги чиқишларнинг Ўзбекистон матбуотида босилган обзорига қаранг, уларда Мустақиллик мавзусидан асар ҳам йўқлигини кўрасиз.

90-йиллар охирига келиб, бу тарихий ҳақиқатни яширишга уринаётган бир муттаҳам гуруҳ пайдо бўлди.

«Бирлик» ҳаракати номидан гапириб, ўзбек халқини «мол» дея ҳақорат қилган Абдураҳим Пўлатов ва «Мустақиллик Декларацияси» қабул қилинган пайтда депутат бўлган Жаҳонгир Маматов кабилар бугун бу тарихий ҳужжатни “биз тайёрладик”, дейишгача боряпти.

Маматов ўзининг «ёлғоннома»ларидан бирида «бизга «Эрк» ва «Бирлик»дан иккита декларация келди”, дейди. Ҳолбуки,”Бирлик” бошида турган Пўлатов у пайтлар «биз Москвадан ажралсак, демократия тўхтаб қолади, бизга мустақиллик кераги йўқ», дея ҳайқириб юрганини ҳамма билади. Маматов ҳам бу ҳақиқатни жуда яхши билади. У ўз ёлғонини «Эрк»нинг ролини пасайтириб кўрсатиш учунгина тарқатади халққа.

Ҳолбуки, бутун депутатларга “Эрк”партияси тайёрлаган «Мустақиллик Декларацияси» нусхасини 18 июнда шахсан мен тарқатдим.

Бу сессияда камина – ҳали «Мустақиллик Декларацияси» муҳокамага қўйилмасдан олдин – «Мулкчилик ҳақидаги қонун» лойиҳаси музокарасида сўз олиб, мавзуни асос ғоямиз Мустақиллик тарафга бурдим.

«Совет Ўзбекистони» газетаси бу нутқимдан узуқ-юлуқ олган кичик парчани сўзма-сўз келтираман:

«Муҳаммад Солиҳ Қонуннинг кириш қисмида Ўзбекистон мулки дахлсиз эканини айтиш билан чекланишни таклиф қилди, моддалар юзасидан бир қанча конкрет тузатишлар киритди.

Бугунги муҳокама бизда ҳозирча аниқлик йўқлигини кўрсатмоқда, деб таъкидлади у.

Москванинг қош-қовоғига қараб турамиз: у ердагилар қовоқ уюшса, биз ҳам xўмраямиз, агар жилмайишса дарров оғзимизнинг таноби қочади. Биз на иқтисодий, на сиёсий нуқтаи назардан мустақилмиз.

Ваҳоланки, жумҳурият тақдири шу залда ўтирганларга ҳам боғлиқ эканини, агар бу ердагиларнинг ҳар бири мустақил бўлмаса қабул қилинаётган қонунларимиз миллатимиз, жумҳуриятимиз Мустақиллигини таъминлаёлмаслигини ёдда тутишимиз лозим»…

«Мустақиллик Декларацияси» миллатвакилларининг қаттиқ босими билан қабул қилинди. Лекин Ўзбекистон раҳбари Ислом Каримов, ўша куни оқшом Андижон вилоятига жўнаб кетди. Бу хусусда «Йўлнома» деб аталган китобимдан олинган бир тафсилот:

«Декларация деярли бир овоздан қабул қилинганидан саросимага тушган Каримов, буни Ўзбекистон матбуоти, радио-телевидениесида эълон қилишни таъқиқлади. Ўзи Мирсаидов билан Фарғона водийсига кетди.Декларация қабул қилинган куни, 20 июн саот саккизда мен уйда ўтириб, Ўзбекистон ТВсидан бу муҳим воқеа тўғрисида хабар кутдим. Москва қисқа хабар берди, аммо Тошкент бермади. Мирсаидовга телефон қилдим. Унинг Каримов билан Фарғонага кетишганини, у ердан Қирғизистонга ўтишажагини айтдилар. Тошкент Компартия бўлими котиби Адҳам Фозилбековни машинасидаги телефон орқали топдим. (Фозилбеков у пайтларда ҳукуматга энг яқин одамлардан эди).

Олий Кенгашда қабул қилинган ҳужжат ҳақида хабар йўқлигига у ҳам ҳайрон бўлганини айтди. Мен унга «илтимос, Каримовга етказинг, агар Декларация эртага матбуотда эълон қилинмаса, биз Тошкент марказида кўпмингкишилик митинг уюштирамиз», дедим. Фозилбеков бу гапни Каримовга етказажагини айтди.

Адҳам Фозилбеков

Соат ўнларда телефон жиринглади. Мирсаидов экан. Илтимос, шовқин қилмай туринглар, бу аблаҳ Ефимовнинг иши бўлса керак, ҳаммасини ҳал қиламиз, деди ва, мана, Ислом аканинг ўзи гаплашмоқчи, деб, трубкани Каримовга берди. Каримов, биз эртага кечқурун қайтаяпмиз, батафсил гаплашамиз бу масалани, деди. Гаплашадиган ҳеч гап йўқ, бутун дунё кўрди, Олий Кенгаш Ўзбекистоннинг Мустақиллик Декларациясини қабул қилди, бу ҳақда Москва хабар берди, бизникилар эса жим, дедим. Эртага эрталаб хабар чиқмаса, биз кўчага чиқамиз, дея таҳдидни такрорладим. Каримов эртага тушдан кейин телевидениеда хабар берилажагини ваъда қилди. Нега «тушдан кейин»лигини англамадим. Балки, Каримов Москвадан кетган хабарнинг реакциясини кутиб, шунга кўра ҳаракат қилишни ўйлаган бўлиши мумкин.

Ҳар ҳолда, 21 июн куни тушдан кейин Олий Кенгаш қабул қилган Ўзбекистон Мустақиллиги Декларацияси муҳокамаси ва унга овоз бериш жараёни ёзиб олинган телевизион кўрсатувини ТВ намойиш қила бошлади. Лекин матбуотда икки кун кечикиб чиққан Декларациянинг номи «Декларация о независимости Узбекистана» ўрнига «Декларация о суверенитете Узбекистана», деб хоинларча ўзгартирилганди. Зотан, СССР конституциясида барча совет жумҳуриятлари шундоқ ҳам «суверен» ҳисобланардилар».

ДЕКЛАРАЦИЯ ҲАҚИДА ХОЛИС ГУВОҲНИНГ КУНДАЛИГИДАН

Энди «Мустақиллик Декларацияси» қабул қилиниши жараёни ҳақда бетараф шахснинг эътирофини ўқинг. Бу Ўзбекистонда таниқли олим Восил Қобуловнинг эътирофларидир. Бу ҳужжатни олимнинг ёнида ишлаган, унинг шогирди Қудрат Дўстмухаммад ўзининг файсбук саҳифасида ёйинлади.

Иқтибос:

1990 йилнинг 20 июн куни Ўзбекистон Олий Кенгаши сессиясида қабул қилинган Мустақиллик Декларацияси ҳақида гапирганда, бу улкан ва тарихий жараёнга ҳисса қўшганларни иложи борича эслаш лозим, деб ўйлайман. ЭРК демократик партияси ва унинг раҳбари Муҳаммад Солиҳнинг саъй-ҳаракатларига баҳо беришда ожизман, лекин, чеккада туриб ёрдам берганлар ва қўллаганлардан баъзилари ҳақида билганларимни айтишим мумкин. Шундай ватанпарварлардан бири – Ўзбекистон Фанлар Академияси академиги, Кибернетика илмий-ишлаб чиқариш бирлашмасининг Бош директори, марҳум ВОСИЛ ҚОБУЛОВ (1921 – 2010) эдилар. Ўша кезларда Олий Кенгаш депутати бўлганлар

Мен 1997-98 йилларда устоз билан кўп мулоқотда бўлиб, кундалик дафтарларини ўқиб-ўрганиб чиққанман. Ўттизта қалин дафтардан иборат “Кундаликлар”дан кўчирмалар қилиб, матбуотда бир нечта мақола эълон қилганман. Уларда мустақиллик Декларацияси ҳақида ҳам эътиборга лойиқ гаплар айтилган, мана бугун, кўпчиликка маълум қилиш фурсати келди. Дафтарларда қандай ёзилган бўлса, иложи борича ўзгартирмасдан, санаси тартибида келтираман:

14 июнь, 1990 й., пайшанба. Ҳозир ҳаммани Ўш воқеалари, жумҳуриятларнинг суверенитети, ЎзССЖ Олий Кенгашининг 18.06.90 й. да бошланадиган сессияси ташвишлантирмоқда. Бу сессияда ер мулкчилиги ҳақидаги қонун муҳокама қилинади. Декларация лойиҳасини тавсия қилиш фикрим бор.

15 июнь 1990 й., жума. Эрталаб соат 7:30 да Ангренга йўл олдик. “Ўзбекэнергоремонт” ташкилотининг дам олиш зонасига. Бу жой шундоққина Ангрен сувининг бўйида, шўрлик дарёнинг бутун қирғоғини ташкилот ва муассасалар бўлиб олишган. Учрашувнинг ташкилотчилари Анвар Каримов, Фарҳод Зуннунов, И.Х.Убайдуллаев, Ромен Зоҳидов, Ёлқин, Эркин Қосимов, Турсунов (Ҳусан), Турсунов (биолог), Мўминов Н.О., Иброҳимов И.И., Ирматов М.И. ва бир нечта ёшлар.

Аввал Декларация масаласини қизғин муҳокама қилдик. Душанба кунига тайёрлаб, Олий Кенгашга тавсия қилмоқчи бўлдик.

Жумҳуриятнинг мустақиллигига кўмакдош олимларнинг кўнгилли жамиятининг биринчи ишчи йиғилиши шундай ўтди.

17 июнь, 1990 й., якшанба.

Комилов М.нинг отаси вафот этган экан (82 ёшда), бутун умр муаллимлик қилган, ажойиб одам эди, таъзия билдириб келдик. Қайтиб келиб, Декларация устида ишладим. 

РСФСРнинг Декларацияси чиққан “Аргументы и факты”ни олиб келишди. Декларацияни тугатдим. Зўр диққатни талаб қилди, бу иш.

18 июнь, 1990 й., душанба.

Эрталаб институтга кириб, Декларациянинг қўлёзмасини қолдирдим, бир нусхасини олиб, МК га, Олий Кенгаш сессиясига кетдим. Биринчи бўлиб Муҳаммад Солиҳни кўрдим. Унинг қўлида Декларациянинг учта варианти бор экан. Ширинқулов, Мирсаидовлар келишди. Улар ҳам Декларация ҳақида…

Сессия кун тартибининг муҳокамаси бошланди. Муҳаммад Солиҳ ва бошқалар Декларацияни кун тартибига киритишга узоқ ҳаракат қилишди. Иброҳимовга Декларациянинг 63 депутат имзо қўйган учта вариантини беришди. Бўлмади.

18 июнь, 1990 й., сешанба.

Олий Кенгаш, соат 11:00, Эркин Жўраев қўмита раиси ўринбосари. Мулк қонуни устида иш бошланди. Муҳаммад Солиҳ фикрларини назарда тутиб, 25 модданинг 5- ва 7бандлари олиб ташланди. Бу бандларда Иттифоқнинг мулки қайд қилинган эди. Бошқа ўзгаришлар киритилмади. Мен кетдим. Яна ҳамманинг ишончи комилки, қонун ўтади…

Тунги соат иккигача телевидение орқали сессияни кўрсатишди. Ниҳоят, охирида айтилди: “62 депутат Ш.Р.Мирсаидовга Декларация масаласида мурожаат қилишган ва уларни кичик золга, Мирсаидов билан суҳбат қилишга таклиф қилишган.”

20 июнь, 1990 й., чоршанба.

Сессия бошланишига етиб боролмадим. Соат 11:30 да телефон қилиб билсам, Декларация муҳокама қилинаяпти экан. Демак, Муҳаммад Солиҳ, Ширинқулов ва бошқалар ниятларини амалга оширишибди. Олий Кенгашга етиб борганимда, Декларация қабул қилиниши муносабати билан қарсаклар бўлаётган экан. Нима қилиш керак? 70 та олим имзо қўйган Декларациянинг вариантини Ширинқулов орқали беришга тўғри келди. Мирсаидов бошчилигида группа тузилибди… Сўнг, “Ер” ҳақидаги қонун муҳокама қилинди. Уни академик В.Қ.Қобулов киритган битта тузатиш билан қабул қилишди. Шунисига ҳам раҳмат.

26 июнь, 1990 й., сешанба.15:00

– Муҳаммад Солиҳ келди. Қандай жанг қилиб, Декларацияни ўтказганини гапириб берди. Митинг қилиш пўписаси билан уни нашр қилдирган. Концепция устида ишлаймиз. Қудрат Дўстмуҳаммад».

Пастда 1990 йил 19 июнда Муҳаммад Солиҳнинг «Мулк ҳақда» қонунга ўзгартириш талаб қилган чиқишидан парча «Совет Ўзбекистони» газетаси 20 июн сони:

Менинг бу нутқимни эшитганлар ичида, беш-олти Эркчидан ташқари, битта ҳам Аллоҳнинг қули чиқиб олқишламади. Уларга ҳали етиб бормаганди ғоя.

«Мулкчилик» мавзусини минбарда туриб, бир зумда «сиёсий мустақиллик» мавзусига айлантириш бир олифталик эмасди.

Бу йиллар давомида шууримизга ишланган бир ғояни реалликка айлантириш имконини бой бермаслик учун бир чирпиниш эди. Чунки «Мустақиллик Декларацияси» қабул қилинишга 24 соат қолганда ҳам депутатларнинг кўпчилиги мустақиллик ҳақда очиқ гапирадиган позицияга кела олмаган эди.

Аммо шу икки «критик» кун ичида бу позицияга келишди. Аввал икки-уч, кейин бирдан жуда кўп депутатлар «келишди». Тарихда баъзан 24 соат ичида жуда кўп нарса ўзгариши мумкин. 24 соат ичида бир миллат мустақиллигини қозониши мумкин, агар керак бўлса. Керак бўлса, албатта.

Ўзбекистон Парламентида 1990 йил 20 июн куни, «Мустақиллик Декларацияси» қабул қилингандан кейинги нутқим: 

“Ҳурматли миллатвакиллари,

Аллоҳга минг карра шукр бўлсин, биз ҳам бу муборак кунга қовушдик.

Бугун биз халқимизнинг юз йиллик орзуси бўлган миллий мустақиллик остонасида турибмиз.

Кундузлар хаёлларимизда, кечалар рўёларимизда кўрган истакларимиз ҳақиқатга айланмоқда.

Бугун бизнинг боболаримиз Жалолиддин Мангуберди, Темур Малик, Алишер Навоий, Заҳриддин Муҳаммад Бобур ва Амир Темурнинг руҳлари шод бўлажакдир.

Бугун миллий истиқлол сарчашмалари Мадамин Бек, Шер Муҳаммад Бек, Чўлпон, Мустафо Чўқай каби шахсиятларнинг тилаклари руёбга чиқаяпти.

Бу муқаддас онни, бу хушбахтликни яшамоқ сиз билан бизнинг қисматимизга тушди. Ўнларча наслнинг кўрмасдан ўтиб кетгани бу маросим бизга насиб бўлди.

Энди биз бунга лойиқ бўлсак етар!

Бу мустақилликни қўллаб-қувватласак – етар!

Шубҳасиз, бизга қийин бўлажак.

Буни унутмаслигимиз керак.

Ўзбекистон йиқилган Совет Империясининг бир парчасидир. Бу парча, яъни бизнинг ватанимиз, дунё ҳамжимияти ичида мустақил бир борлиқ сифатида шаклланганга қадар бизга осон бўлмаяжак. Ҳар турли босимларнинг бўлиши муқаррар. Ҳар турли ҳийлалар бўлиши мумкин.

Босим ва ҳийлалар иқтисодиётда, сиёсатда ҳам ўртага чиқиши мумкин. Бу тўсиқларга қарши мужодалага биз руҳан ва жисман ҳозир бўлишимиз керак.

Бугунгача тўхтамасдан қўлланилиб, қийматини йитираётган бир калима, «ёрдамлашма» деган бир сўз бор. Бу сўз бугун мутлақо бир янги маъно таший бошлади. Биз учун ёрдамлашма ва уйғунлик бугун ҳар замонгидан кўпроқ керакдир. Бунга ҳар замонгидан кўпроқ муҳтожмиз.

Бу жафокаш ватанимизнинг мустақиллигини қабул этган ва уни қўллаган ҳар қандай миллат, ҳар қандай жамиятни қардошимиз каби бағримизга босишимиз керак. Токи орамизда айрим-чилик, ўгайлик бўлмасин!

Токи бу айримчиликни баҳона этиб, ҳурриятимизга хуруж этмасинлар.

Бу кунга етишишимизга, юз йилларча миллат бўлишимизга тўсиқ бўлиб келган чиркин одатимиз маҳаллийчиликдан қутулишимиз керак.

Халқимиз ичидан чиққан ҳар қандай керакли инсонни авайлаб-асрамасак, унга йул очмасак, биз ҳеч қачон илгарилай олмаймиз.

Менимча бу нарсалар, мустақилликнинг ўтиш даврини яшаётган ҳар бир миллат учун муҳимдир.

Бугун мустақилликни эълон этаркан, яна бир муҳим нарсани ёдга олмасак бўлмас: Биз тоталитар ва мустабид режимдан демократик, янги қурилишга кечмоқчимиз. Аммо эски тизим шакли Ўзбекистонда ҳали хам яшаяпти. Янги қурилиш эски тизимда яшай олмайди!

Мен коммунист арбобларга мурожаат эмоқ истайман: азизлар, идеологик ғавғоларни тўхтатайлик, тарихий ҳақиқатни қабул этайлик!

Ўлган бир нарсани тирилтирмак мумкин эмас!

Коммунист партияси бу кунгача давлат партияси эди, уни бу шаклда яна давом эттирмак тарихий шароитга қарши турмоқдир.

Агар комммунист партияси яшамоқ истаса, у ҳам бошқа партиялар қаторига қўшилиши керак.

Яккаҳокимлик даври ўтди.

Бутун ҳуқуқий идоралар, фақат санъат, адабиёт ташкилотларигина эмас, бутун давлат муассасалари, иш ерлари ҳам компартия ячейкаларидан қутулишлари керак.

Агар коммунистлар бунга жасорат этмаса, бизнинг мус-тақил давлатимиз Ғарбда ҳам, бизга умид билан боқаётган Шарқда ҳам ҳурмат қозона олмайди.

Чунки коммунист идеологияси Ғарбда бўлгани каби, Шарқда ҳам ўз нуфузини йўқотди.

Шу маънода, мен зиёлилар номидан, жумҳуриятимиздаги эркин фикрли инсонлар номидан ҳурматли президентимизга мурожаат қилмоқчиман: Коммунист Партияси Марказий Қўмитаси Котиблигини бошқа бировга топширинг. Сизнинг ишингиз кўп, бундан кейин яна ҳам кўп бўлади. Чунки энди мустақил давлат бўлиб, мустақил сиёсат юритажакмиз. Шунингдек, бизнинг истагимиз бу мустақил давлатда ҳақиқий маънода ҳур фикрлилик бўлсин. Қоғозда эмас, сўзда эмас, ҳақиқатда бўлсин.

Чунки сўз озод бўлмаса, жамият ҳам озод бўлмайди.

Биз истардик-ки, матбуот воситалари эркин бўлсин. Чунки улар озод бўлмаса, бизнинг тушунчамиз ҳам озод бўла олмай-ди.

Биз истардик-ки, қураётганимиз мустақил давлатда намойишлар эркинлиги бўлсин. Чунки бу эркинлик бўлмаса, халқ ўз озодлигини ҳимоя қилиш йулларини ҳеч қачон ўргана олмайди.

Биз яна шуни истардик-ки, бу давлатда шахс озодлиги бўлсин. Чунки шахс озод бўлмаса, миллат озод бўлмайди. Миллат озод бўлмаса, бугун биз қовушаётган давлат мустақиллиги бизга асло яхшилик келтирмайди.

Бугун яна бир муҳим воқеани кўришимиз керак. Биз бугун Ўзбекистоннинг миллий байроғини муҳокама қилайлик.

Бу байроқ қандай бўлиши керак?

Бугунларда Болтиқ жумҳуриятлари, Озарбайжон жумҳурияти ҳам ўз миллий байроқларини кўтардилар.

Биласиз, бизда ҳам 29 ноябр 1917 йилда Қўқон шаҳрида ўтказилган Туркистон Қурултойида мустақил Туркистон Халқ Жумҳурияти қурилиб, унинг байроғи таъсис этилганди.

Бу байроқни янгидан қабул этмак бизнинг авлодлик бурчимиздир.

Чунки у байроқда боболаримизнинг шони ва қони бор.

У байроқ бизнинг кечмишимиздан хабар бергани каби, бу кунимизни ҳам белгилаяжакдир.

Бу байроқдаги рангларнинг маъноси шудир:

Тўқ қизил ранг. Бу қадим боболаримиз қурган давлатларнинг байроғидаги рангдир.

Ол ранг. Бу қипчоқлар ва ўғузлар қурган давлатларнинг байроқлари рангидир. Боболаримиз мусулмонликни қабул этгандан сўнг ҳам бу қирмизи ранг байроқларида сақланган.

Оқ ранг. Бу ўрта асрларда ҳукм сурган ҳукмдорларимиз давлатларининг рангидир.

Туркистон миллий байроғининг мовий ҳошияси эса исломиятдан аввалги миллий инончимиз рамзидир. У даврларда миллатимиз мовийни илоҳий ранг сифатида кўрарди.

Байроқнинг марказидаги оқ ҳилол ва юлдуз шакллари ислом қабул этилгандан сўнг қурилган бутун давлатларимиз байроғида мавжуддир. Бу дунё ва инсон хушбахт бирлигининг рамзидир”…

«Мустақиллик Декларацияси»нинг Совет Ўзбекистони парламентида қабул эттирилиши Тираниш Ҳаракати эришган ютуқларнинг энг буюги эди.

Афсуски, таклиф этганим байроқ мавзуси Парламентда муҳокама этилмади. Бир муддат сўнгра Каримовнинг маслаҳатчилари таклиф этган на тарихий, на-да миллий қиймати бўлган уйдирма бир байроқни қабул этишди. Ўзбек миллати ҳали ҳам ўша байроқ остида яшаяпти.

Лекин «Мустақиллик Декларацияси»нинг Совет Ўзбекистони парламентида қабул этилиши буюк тарихий воқеа эди. Айни замонда бу Тираниш Ҳаракатимиз эришган ютуқларнинг энг буюги эди.

(Давоми бор)