«Водийда ўлиш тақиқланган» – 8 қисм

“МУСТАБИД-МУСТАҚИЛЛИК” ДАВРИ ТИРАНИШИ

Тиранишнинг энг оғир босқичи, учинчи босқич Мустақиллик эълон қилинганидан кейин бошланди.

Бу босқични бир кишининг диктатураси даври деб аташ мумкин. Миллий ҳаракатга энг катта талафот айнан шу босқичда берилди. СССР давридан қолган давлат инфраструктураси «мустақилдиктатор» ва унинг тақими тарафидан ер билан яксон қилинди. Совет Иттифоқининг сўнгги йилларида пайдо бўлиб улгурган ўрта синф ҳам тамомила йўқ қилинди.

Бу босқичда юз берган воқеалар силсиласи шундай: 1990 йил эълон қилинган мустақилликка илк зарба бу мустақил давлат тепасида турган коммунист диктатор И.Каримов тарафидан берилди.

Каримов Совет Иттифоқи эълон қилган 1991 йил Март Референдумида ўзбекларга СССР давлатининг янги «Иттифоқ Шартномаси»ни маъқуллатиб, давлатимиз мустақиллигини феълан инкор этди.

Бир пайтлaр биз тузган «Бирлик» ҳаракатининг ўша пайтдаги раҳбари Абдураҳим Пўлатов ҳам «бирлик»чиларга реферeндумга қарши курашмасликни буюрди. Бу хиёнатни у «биз аввал СССР паноҳида демократияга эришиб, кейин мустақилликка интилишимиз керак” деган демагогия билан хаспўшлади. Афсуски, Муфтий М.С.Муҳаммад Юсуф бошчилигидаги Ўрта Осиë мусулмонлари идораси ҳам СССРни сақлаб қолиш тарафдори бўлди.

Ўзбекистонда бу шармандали референдумга қарши чиқиб, халқни бу хоинликка қарши овоз беришга чақирган ягона сиёсий ташкилот «ЭРК» партияси эди.

Совет Иттифоқи давлат сифатида ўз умрини тугатиш жараёнига кирганди. Шунга қарамай, Коммунистик режим бутун кучини ишга солиб, ўз ҳокимиятини сақлаб қолишга қаттиқ ҳаракат қила бошлади.

ХУНТА

Бу тарихий чирпаниш 1991 йил 19 август куни чўққисига чиқди: СССР президенти Михаил Горбачев таътилда экан, Янаев бошчилигидаги хунта Совет давлати бошқарувини ўз қўлига олганини дунёга эълон қилди.

Бу воқеа юз берган куни кечқурун “ЭРК” партияси ҳайъати Ўзбекистон Ёзувчилар Уюшмасида тўпланиб, Москвада хунтага қарши ўз баёнотини қабул қилди ва халқни бу зўровонларнинг буйруқларини саботаж қилишга чақирди. Ўзбекистонда бундай баёнот билан чиққан ягона ташкилот яна «ЭРК» партияси бўлди.

Ўша кунлари мустақил Ўзбекистон Президенти бўлган Ислом Каримов Ҳиндистонда эди. У Деҳлидан Тошкент сари учган давлат учоғи бортидан хунта бошлиғи Янаевга табрик телеграммаси жўнатди. Телеграммада Каримов хунтанинг бутун амрларини бажаришга тайёрлигини билдирди.

Бу шармандали воқеа ўзбек халқининг 20 июн 1990 йилда қабул қилган «Мустақиллик Декларацияси«нинг навбатдаги иҳлоли эди. Бу диктатор Каримовнинг иккинчи тарихий жинояти эди.

Лекин хунта ўз фаолиятини уч кун давом эттира олди, холос. Москвадаги демократик ҳаракат ва ўз мустақилликларини эълон қилган Болтиқбўйи республикаларидаги норозиликлар ва дунё жамоатчилиги босими остида хунта ўз планидан воз кечди.

«ЭРК» партияси бу коллапсдан фойдаланиб, 1991 йил 23 август куни ўзининг Фавқулодда Қурултойини ўтказди. Бу мажлисда «ЭРК» партияси Ўзбекистоннинг СССРдан ажраб чиқиши масаласини кун тартибига қўйишни маҳаллий ҳукуматдан кескин талаб қилди.

«ЭРК»партиясининг фавқулодда қурултойида ўқилган нутқдан парчалар:

“Тарихда шундай даврлар бўладики, унинг соати йилларга, йили асрларга тенг келади. Бу ҳақиқат шу кунгача биз учун бир образ, китобий таъбир эди. Бугун бу нарса кўз ўнгимизда турибди. Биз шу буюк воқеанинг шоҳиди бўлдик. 19 августда содир бўлган давлат тўнтариши ва унга қарши кўтарилган халқ ҳаракати бу ҳақиқатни намойиш этди. Қайта қуриш деб номланган олти йиллик тарихий жараённинг 19 августгача бўлган қисми бир давр бўлса, ундан кейинги ўтган олти кун мутлақо бошқа даврдир. Бу инқилоб шу қадар тез юз берди-ки, уни ҳамон ақлга сиғдира олмаяпмиз. Чунки, ўша таҳликали уч кун ичида биз ўтган демократик йўлнинг масофаси қайта қуриш кечган олти йиллик масофадан каттароқдир. Ва бу икки инқилобнинг принципиал фарқи шундаки, биринчи инқилоб тепадан бошланган бўлса, иккинчи инқилобнинг ижодкори халқнинг ўзи бўлди…

…Бундан келиб чиқадиган сабоқ шуки, фақат халқнинг ўзигина ўзини қутқариши мумкин. Агар халқ уйғонмаса, чет эл ҳам, унинг иқтисодий ёрдами ҳам унга нажот бўла олмас экан.

Яна бир сабоқ бор. Буниси маънавий сабоқдир. Хунта даврида иккиланган жумҳуриятлар ҳам эришилган ғалабадан баҳраманд бўлажаклар. Худога шукр…

Аммо биз шуни унутмаслигимиз керак-ки, ҳеч қачон ҳеч бир халқ бошқа бир халқ кураши эвазига озод бўлмаган .

Агар бўлса ҳам, бу озодлик унга татимаслиги аниқ. Чунки, бу совға қилинган озодликни ҳимоя қиладиган халқ бўлиши керак. Акс ҳолда бунда озодлик қанча тез қўлга киритилган бўлса, шунча тез йўқотилиши муқаррар.

Ҳеч ким танк олдига ётиб, Конституцияни муҳофаза этмайди, чунки, халқ Конституция нима эканлигини билмайди. Ҳеч ким “демократия учун” дея ўққа кўкрак тутмайди, чунки, халқ нонни озодликдан устун қўяди. Ҳеч ким президентни ҳимоя қилиб кўчага чиқмайди, чунки, бу халқни кўчага чиқаришга ўргатишмаган.

Хуллас, совға қилинган озодликни фақат ўша совға қилган халққина ҳимоя этишга қодир. Ҳали “ҳимоя қиламан”, деб кепқолмaса яхшийди.

Бу аччиқ ҳақиқат ва унга тик қарай билишимиз керак. Ва айнан шу сабаб, “ЭРК” партиясининг биринчи вазифаси – халқни уйғотишдир. Бусиз мустақиллик бугунгидай қоғозда қолаверади.

Халқлар устида уч кун осилиб турган таҳлика Ўзбекистонга қандай таъсир қилди? Шахсан мен бу таҳликали кунларда кўрганим бир лавҳани ҳеч унутолмайман. Йигирманчи август куни Парламент ташкил қилган мажлисда Шайхов ва Ўразаев деган депутатлар чиқиб, хунтанинг бошлиғи ҳақида “ўртоқ Янаев ҳам айтдилар, Ўзбекистонга қўшин киритишга ҳожат йўқ экан”, деганларида ер ёрилиб, ерга кирмадим. Чунки бу вазиятда “қўшин кирмагани” биз учун шараф эмас эди. Чунки, бу қўшин қонунни ҳимоя қилиш учун эмас, қонунни топташ учун кирар эди.

Чунки бу қўшин кирса, озодлигимизни ҳимоя қилиш учун эмас, уни йўқ қилиш учун киритилган бўларди. У киритилмади, чунки Ўзбекистонда Янаев қўрқадиган эркинлик йўқ эди. Шунинг учун ҳам у «қўшин киритмаймиз» деди.

“ЭРК” тутган позицияга келсак, “ЭРК” биринчи куниёқ бу машъум тўнтаришга ўз муносабатини билдирди. Унинг хунтага қарши Баёноти шу куниёқ дунёга тарқатилди. Маҳаллий матбуотда эълон қилиш имкони бўлмаганидан, бу ҳужжатлар чет эл радиостанцияларидан, хусусан, “Свобода” ва “Свободная Европа”лардан ўқиб эшиттирилди.

Бу тарихий воқеадан учта хулоса чиқади:

1. Мавжуд система қанчалик демократияга интилмасин, жамият учун хавфли бўлган ва уни ўн йиллар ортга улоқтириб ташлашга қодир механизмни ўзида сақлаб келаяпти. Демак, токи ҳуқуқий давлат тузилмас экан, ҳокимиятлар қатъий ажратилмас экан, давлат тўнтарилиши хавфи туғаверади.
2. Ҳар қандай “суверен давлат” деб аталган субъектнинг ўзини ҳимоя қиладиган армияси бўлиши шарт. Акс ҳолда, бу “суверенлик” сохтадир. Буни Ўзбекистон ҳукумати тушунмоғи лозим.
3. Биз тўла мустақил бўлмас эканмиз, фақат иқтисодий эмас, сиёсий ҳам мустақил бўлмас эканмиз, ҳеч қандай янгиланган “федерация” бизга нажот бўлолмайди. Чунки, бу система ҳамон бир шахс идорасига боғлиқ бўлган система бўлиб қолаяпти…

Биз зудлик билан Ўзбекистон Олий Кенгашининг фавқулодда сессия чақиришини талаб қиламиз. Унда бугунги сиёсий вазият очиқ таҳлил этилиши лозим.

Ўзбекистоннинг тўла мустақиллигидан бошқа йўл йўқ. Бугунги тарихий имконни қўлдан бой бермаслигимиз керак”.

(1991 йил, 23 август)

Сиз Муҳаммад Солиҳнинг, Водийда ўлиш тақиқланган аудиокитоби 8 қисмини тингладингиз. Давомини Элтуз каналининг кейинги ёйинларидан изланг.