خالد محمدی
زمرد، معروف به «سنگ عشق» در دره پنجشیر افغانستان با ابتدایی‌ترین ابزار استخراج می‌شود؛ روندی که طالبان آن را تحت نظارت و کنترل شدید دارند. هرازگاهی انفجارهایی از بخش‌های کوهپایههای دره پنجشیر در جریان روز شنیده می‌شود. انفجارهایی که به گوش باشندگان این ولایت آشنا است و روایتگر دوام استخراج زمرد، اما تحت نظارت و کنترل طالبان است.
جمیل (مستعار)، باشنده‌ی پنجشیر به روزنامه اطلاعات روز می‌گوید که استخراج‌کنندگان زمرد هنگامی که تشخیص می‌دهند زمرد در دل کوه‌پایه‌ها وجود دارد و استفاده از ابزارآلات ساده‌ی استخراج زمان‌بر است، به کارگذاری مواد منفجره اقدام می‌کنند تا به زمرد برسند.
او گفت: «مواد منفجره را در قسمت‌هایی از سنگ‌ها جابه‌جا می‌کنند و با انفجار دادن آن برای پیدا کردن سنگ زمرد تلاش می‌کنند. این انفجارها هم برای معدن‌کاران خطرناک است و هم اگر زمردی باشد، بخشی از آن به خاک تبدیل می‌شود و دانه‌های بزرگی از زمرد که بدست می‌آید، به‌خاطر انفجار درز دارد.»
البته انفجار کوه‌ها به امید استخراج زمرد همیشه موفقیت‌آمیز نیست و به همین خاطر افراد با تجربه در بخش استخراج معادن به این روش متکی شده‌اند و این انفجار، تلفات جانی هم در پی دارد.
کنترل و نظارت طالبان
یکی از معدن‌کاران پیشین زمرد به اطلاعات روز گفت که نیروهای طالبان، به‌ویژه بخش استخبارات در معادن زمرد حضور دارند و هنگامی که سنگ‌های زمرد را معدن‌کاران استخراج می‌کنند، این گزارش به دفتر والی طالبان برای پنجشیر ارسال می‌شود.
او گفت: «همین که زمرد استخراج می‌شود، طالبان خبر می‌شوند و این زمرد را به ولایت (دفتر والی طالبان) می‌خواهند و در آن‌جا نخست سهم خود را می‌گیرند و سپس به داوطلبی می‌گذارند. وقتی این زمرد به فروش می‌رسد هم طالبان سهم خود را می‌گیرند؛ از تاجرانی که زمرد را خریداری می‌کنند.»
در دوران حکومت پیشین افغانستان، معدن‌کاران در بدل استخراج زمرد، درصدی از عوایدشان را به ریاست معادن پنجشیر پرداخت می‌کردند، اما اینک در دوران طالبان، معدن‌کاران مجبور هستند که به هر درخواست طالبان مبنی بر پرداخت درصدی از عوایدشان لبیک بگویند تا جواز استخراج شان از سوی این گروه لغو نشود.
هیچ نهاد یا فردی قادر به نظارت بر چگونگی استخراج معادن در زیر حاکمیت طالبان نیست. شفافیت قراردادهای این معادن پرسش‌برانگیز دانسته می‌شود و طالبان جزئیات قراردادهای معادن را علنی نمی‌کنند. گفته می‌شود که برخی از مقام‌ها و فرماندهان طالبان از عواید معادن به جیب می‌زنند.
طالبان و استخراج
بربنیاد دستور طالبان، زمرد پس از استخراج باید جهت بسته‌بندی به ریاست شورای علمای این گروه در پنجشیر ارسال شود. پس از آن اجازه داده می‌شود که در داوطلبی، زیر نظر این گروه در دفتر کاری والی طالبان در پنجشیر، به فروش برسد. طالبان ادعا می‌کنند که ارسال زمرد به شورای علمای پنجشیر باعث ایجاد شفافیت در روند استخراج زمرد می‌شود.
روند استخراج معادن پنجشیر، از جمله زمرد به دستور ملا هبت‌الله آخوندزاده، رهبر طالبان پس از حدود دو سال ممنوعیت آغاز شد و روند داوطلبی زمرد پنجشیر از ماه سنبله سال گذشته به این‌سو از سر گرفته شد.
فاروق (مستعار)، یکی از باشندگان پنجشیر به روزنامه اطلاعات روز گفت که طالبان تلاش زیادی برای استخراج معادن زمرد توسط نیروهای خودشان انجام دادند، اما در مدتی که استخراج زمرد ممنوع بود، نتوانستند از این معادن زمرد استخراج کنند و به همین خاطر استخراج معادن زمرد را به مردم محل سپردند.
وزارت معادن و پترولیم طالبان دست‌کم شانزده مورد داوطلبی برای فروش زمرد طی هفت ماه گذشته برگزار کرده است. این وزارت‌خانه اعلام کرده است که تا اینک بیش از ۵۶ هزار قیراط (هر قیراط یک‌پنجم گرم) زمرد را به ارزش بیش از سه میلیون و ۸۰۰ هزار دالر امریکایی به فروش رسانده است. این وزارت‌خانه اعلام کرده است که داوطلبی زمرد در مقام ولایت پنجشیر با حضور والی، رییس معادن و مسئولان اداره‌های محلی طالبان و معدن‌کاران برگزار می‌شود. این وزارت‌خانه گفت که ۱۰ درصد سهم زمرد به «امارت اسلامی» و ۹۰ درصد آن به معدن‌کاران که باشندگان پنجشیر هستند، اختصاص می‌یابد. این وزارت‌خانه ادعا کرده که ده هزار نفر در معادن پنجشیر مصروف کار هستند.
یکی از تاجران پیشین زمرد پنجشیر به شرط افشانشدن هویتش ادعا می‌کند که شماری از شهروندان اروپایی و چینی در وزارت معادن و پترولیم طالبان دیده شده‌اند که مشتاق خریداری زمرد پنجشیر بودند.
فقر و بیکاری در پنجشیر افزایش یافته است. بسیاری از باشندگان این ولایت جز استخراج زمرد، منبع دیگر عایداتی ندارند. طالبان از کار باشندگان پنجشیر در معادن زمرد استفاده‌ی تبلیغاتی جهت زمینه‌سازی فرصت کاری می‌کنند. این در حالی است که روند استخراج زمرد در دوره‌ی حکومت طالبان آغاز نشده است و چندین دهه می‌شود که استخراج زمرد جریان دارد. حکومت‌داری طالبان در پنجشیر با موجی از انتقادها به‌دلیل حضور گسترده‌ای نیروهای این گروه و ایجاد صدها ایست‌بازرسی، پاسگاه و قرارگاه مواجه است؛ اما طالبان می‌خواهند که کار باشندگان پنجشیر در معادن زمرد را به‌عنوان دست‌آوردی برای خود تبارز دهند.
معادن زمرد در پنجشیر در دل کوه‌ها و در ارتفاع سه الی چهار هزار متر از سطح زمین قرار دارند و کاوشگران و معدنچیان باید با پای پیاده خودشان را به معادن برسانند. زمرد پنجشیر از لحاظ کیفیت، شفافیت و استحکام از محبوبیت زیادی در سطح جهان برخوردار است و این سنگ گران‌بهای افغانستان در صنعت زیورآلات گران‌قیمت استفاده می‌شود. پس از الماس، زمرد دومین سنگ قیمتی گران‌بهای جهان است. تا اکنون در افغانستان زمرد بیشتر به‌صورت غیرقانونی و غیر‌حرفه‌ای استخراج شده است. نخستین معدن زمرد در پنجشیر را یک زمین‌شناس اهل روسیه در سال ۱۹۷۰ کشف کرد.
مهارت در کشف زمرد
محمدعلیم، یکی از باشندگان پنجشیر تا پیش از سلطه‌ی طالبان برای خریداری زمرد به کوهپایههای پنجشیر می‌رفت، اما اینک از این کار دست کشیده است. او در مصاحبه با روزنامه اطلاعات روز روند استخراج زمرد را این‌گونه روایت می‌کند: «زمرد به شکل بسیار سنتی و با قلم و مارتول (چکش‌های سنگ‌شکن) در پنجشیر استخراج می‌شود. در برخی مواقع هم سنگ‌های کلان را با بمب انفجار می‌دهند.»
او می‌گوید که نیروهای طالبان هر کاری کردند نتوانستند استخراج زمرد را از سر گیرند و مجبور شدند که اجازه‌ی استخراج را به باشندگان پنجشیر بدهند.
او می‌افزاید: «به استثنای باشندگان پنجشیر، هیچ‌کس با ابتدایی‌ترین وسایل نمی‌تواند زمرد را استخراج کند. مردم محل با تجربه‌ای که دارند، می‌دانند که در کدام قسمت کوه زمرد پیدا می‌شود. کوه‌های پنجشیر بسیار کلان اند و اگر معدن‌کاران با تجربه نباشند، سال‌ها هم اگر سنگ‌های کوه را بکنند، زمرد استخراج نمی‌توانند.»
به‌گفته‌ی او، معدن‌کاران با گردوخاک کوه‌های حاوی زمرد آشنا هستند و به همین خاطر می‌توانند که این سنگ با ارزش را از دل کوه‌ها استخراج و بیرون بکشند.
بیشتر زمرد پنجشیر جهت صیقل‌دهی به خارج از افغانستان منتقل می‌شود و تنها صیقل‌دهی ابتدایی در این کشور انجام می‌شود. زمرد فغانستان در بازارهای جهانی به قیمت بلند فروخته می‌شود تا از آن زیورآلات گران‌قیمت ساخته شود.
زمرد پنجشیر از شفافیت «خوبی» برخوردار است و در قیاس با زمردهای دیگر افغانستان، ترک‌های کم‌تری دارد یا هیچ ندارد. حتا سنگ‌های زمرد کوچک هم کیفیت بالای دارند.
افغانستان، با داشتن معادن سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی، همچنان یک کشور فقیر پنداشته می‌شود و حجم استخراج سنگ‌های قیمتی، از جمله زمرد در این کشور پایین است و بیشتر توسط افراد غیرمتخصص و با استفاده از حفر تونل‌ها، برمه‌های دستی، ابزارهای ساده‌ی سنگ‌شکن و مواد منفجره استخراج می‌شود.
طالبان در دوره‌ی نخست حاکمیت‌شان در نیمه‌ی دوم دهه‌ی ۹۰ میلادی نتوانستند پنجشیر را تصرف کنند؛ اما پس از فروپاشی حکومت افغانستان در آگست ۲۰۲۱ با شمار زیادی از نیرو و ادوات نظامی بر پنجشیر هجوم بردند و این ولایت را تصرف کردند. براساس روایت باشندگان پنجشیر، افزون بر شمار زیاد نیرو، طالبان پاسگاه، قرارگاه و ایست‌های بازرسی‌شان را هم در این ولایت افزایش داده‌اند. طالبان شماری از باشندگان پنجشیر را به اتهام همکاری با جبهه‌های نظامی مخالف شان و همچنین پیشینه‌ی کار با حکومت پیشین افغانستان بازداشت کرده‌اند. باشندگان پنجشیر می‌گویند که طالبان عواید معادن پنجشیر را به خزانه‌ی‌شان واریز می‌کنند، اما در بخش خدمات‌رسانی در این ولایت بی‌اعتنا هستند.