نیکبخت آجه
دست‌آوردهای خیره‌کننده‌ی علمی و تکنولوژیک انسان معاصر و بهره‌مندی آزمندانه از این دست‌آوردها، مایه‌ی غفلت و بی‌پروایی او نسبت به پی‌آمدهای منفی این دست‌آوردها، از جمله نسبت به کاهش سریع تنوع گونه‌های زنده در روی زمین شده است. به‌دلیل چنین غفلت و سهل‌انگاریی، برنامه‌های بازنگری رفتارها و در پیش گرفتن اقدامات جبرانی گسترده بسیار دیر و زمانی جدی گرفته شد که دانشمندان و فعالان محیط زیست از نزدیک شدن کره‌ی زمین به مرز برگشت‌ناپذیر فاجعه‌ی تنوع زیستی خبر دادند. نام‌گذاری روزی در تقویم سازمان ملل متحد به‌عنوان روز جهانی تنوع زیستی و تدابیر بعدی مرتبط با آن، هم اقدامی درخور توجه در راستای آگاهی‌بخشی از این روند خطرناک و معذب کردن وجدان‌ها میباشد، هم ابزار فشاری بر دولت‌ها و مؤسسات بزرگ که در راستای حفاظت از تنوع زیستی پاسخ‌گو و گزارشده باشند.
در کشور ما افغانستان آگاهی جامعه و حتا زمامداران در زمینه‌ی تهدیدهای اثرگذار بر تنوع زیستی، فوق‌العاده ناچیز بوده است و لذا از کنار این وضعیت به‌شدت خطرناک، خاموشانه و بدون واکنش سیستمی قابل اعتنایی عبور کرده‌ایم. درگیری با مسائلی که بسیاری از جوامع دیگر از آن عبور کرده نیز باعث شده که موضوع کاهش سریع تنوع زیستی و پی‌آمدهای خطرناک آن در افغانستان مورد توجه قرار نگیرد.
وضعیت جهانی
اگرچه تکامل و انقراض گونه‌های زیستی در طول زمان یک امر طبیعی است اما سرعت انقراض این گونه‌ها در بیش از نیم‌قرن اخیر، دانشمندان و حامیان محیط زیست را شدیدا نگران کرده است. آنان هشدار می‌دهند که انسان ممکن است در حال دامن زدن به «ششمین انقراض بزرگ» در زمین باشد. احساس خطر عمومی در مقیاس جهانی نسبت به آسیب‌پذیری شدید تنوع زیستی از اوایل دهه‌ی ۱۹۹۰ میلادی اوج گرفت. در همین راستا، در ماه جون سال ۱۹۹۲، در خلال برگزاری کنفرانس محیط زیست و توسعه سازمان ملل متحد در شهر ریودوژانیروی کشور برازیل، کنوانسیون تنوع زیستی تصویب گردید که اهداف اصلی آن، حفظ تنوع زیستی، استفاده‌ی پایدار از این گونه‌ها و سهیم‌شدن عادلانه در مزایای حاصل از کاربرد منابع ژنتیکی میباشد. یک سال بعد در ماه دسامبر ۱۹۹۳، این کنوانسیون لازم‌الاجرا گردید و همزمان ۲۹ دسامبر به‌عنوان روز بین‌المللی تنوع زیستی نام‌گذاری شد. البته هفت سال بعد در دسامبر سال ۲۰۰۰ میلادی، مجمع عمومی سازمان ملل متحد ۲۲ می را به‌عنوان روز جهانی تنوع زیستی در فهرست نام‌های بین‌المللی این سازمان گنجاند.
همزمان با این تلاش‌های فرهنگی-حقوقی، پژوهش‌های علمی راجع به تهدیدها بر تنوع زیستی در مراکز معتبر دانشگاهی و سایر مؤسسه‌های پشتیبان محیط زیست توسعه یافت. نتایج این پژوهش‌ها بسیار تکان‌دهنده بود. از جمله در سال ۱۹۹۳ ادواد ویلسون، استاد زیست‌شناسی دانشگاه هاروارد تخمین زد که سیاره‌ی زمین گونه‌هایش را با سرعت ۳۰ هزار گونه در سال از دست می‌دهد. تحقیقات سال‌های بعد، ابعاد خطرات متوجه تنوع زیستی را بیشتر آشکار کرد. مثلا در سال ۲۰۱۱ اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست که از سال ۱۹۶۴ میلادی یک «فهرست سرخ» از گونه‌های در معرض خطر تدوین کرده است و آن را به‌طور منظم به‌روزرسانی میکند، طی گزارشی اعلام کرد که ۲۵ درصد از پستانداران زمین در آستانه‌ی نابودی هستند. حدود نُه سال بعد، در فبروری سال ۲۰۲۰ میلادی، سازمان ملل متحد طی گزارش جامعی در مورد تنوع زیستی در جهان، نسبت به افزایش ۱۰ تا ۱۰۰ برابری سرعت انقراض گونه‌های زیستی هشدار داد و افزود که بیش از یک میلیون گونه در زمین از زیستگاه مناسب برای بقای طولانی‌مدت محروم شده‌اند و احتمال انقراض آن‌ها تا چند دهه‌ی آینده وجود دارد. دانشمندان زیست‌محیطی تهیه‌کننده‌ی این گزارش در نقل خلاصه‌ی آن که به تأیید نمایندگان ۱۰۹ کشور عضو رسید، از تبدیل جنگل‌ها و چمنزارها به زمین‌های زراعی، صید بی‌رویه‌ی ماهی در اقیانوس‌های جهان، تغییرات اقلیمی ناشی از سوزاندن سوخت‌های فسیلی، آلوده کردن آب و خاک و فراهم کردن بستر لازم برای پیشی‌گرفتن جمعیت گونه‌های غیربومی از جمعیت گونه‌های گیاهی و جانوری محلی، به‌عنوان پنج عاملی نام برده‌اند که افراد از طریق آن‌ها تنوع زیستی را تحت‌الشعاع قرار داده‌اند (عصر ایران، ۱۳۹۸).
یافته‌های این پژوهش‌ها که روشن می‌کرد نوع رفتار انسانِ مجهز به تکنولوژی، عامل اصلی این تغییرات فوق‌العاده خطرناک بوده است، جامعه‌ی جهانی و سازمان ملل متحد را واداشت که از مرز آگاهی‌رسانی و دادن هشدار بگذرد و وارد اقدامات عملی و زمانبندی‌شده گردد. در این راستا در نشست پانزدهم سازمان ملل متحد در ماه دسامبر ۲۰۲۲ در مونترال کانادا (کاپ ۱۵)، شرکت‌کنندگان بر سر توافق‌نامه‌ی جدیدی با هدف حفاظت از تنوع زیستی به تفاهم رسیدند. حدود ۲۰۰ کشور متعهد شدند دست‌کم ۳۰ درصد از اراضی خشکی و اقیانوس‌ها را تا سال ۲۰۳۰ تحت حفاظت قرار دهند. در مقام مقایسه، در سال ۲۰۲۲ حدود ۱۷ درصد از اکوسیستم‌های خشکی و ۱۰ درصد از مناطق دریایی تحت حفاظت رسمی قرار داشته‌اند. این کشورها همچنین اعلام آمادگی کردند که برای حفاظت از تنوع زیستی، بودجه بیشتری را اختصاص دهند. مشخصا کشورهای ثروتمند متعهد شدند که تا سال ۲۰۵۰ سالانه حدود ۲۰ میلیارد دالر به کشورهای فقیر کمک کنند (دویچه وله فارسی).
براساس تحقیقی که در دانشگاه «کوئینز بلفاست» بریتانیا انجام شده، و نتایج آن در بهار ۲۰۲۳ منتشر گردیده، جمعیت تقریبا نیمی از گونه‌های جانوری زمین در حال کاهش است. محققان دانشگاه کوئینز روش متفاوتی را برای تحلیل وضعیت حیات وحش در پیش گرفتند و دریافتند که ابعاد بحران انقراض بسیار شدیدتر از چیزی است که معیارهای متعارف نشان می‌دهد. طبق این پژوهش، هم‌اکنون ۴۸ درصد گونه‌های جانوری و گیاهی کاهش جمعیت را تجربه می‌کنند، درحالی‌که فقط جمعیت کم‌تر از سه درصد آن‌ها در حال افزایش است. این تحقیق هشدار می‌دهد که کاهش شدید تنوع زیستی که محصول فرآیند صنعتی شدن زمین توسط انسان است «نگران‌کننده‌تر از آن است که قبلا تصور می‌شد». این مطالعه بحران تنوع زیستی را به‌عنوان یکی از «عاجل‌ترین چالش‌های بشر در دهه‌های آینده» توصیف میکند؛ مشکلی که سلامت اکوسیستم‌ها را تهدید میکند و خطر گسترش بیماری‌ها و بی‌ثباتی اقتصاد جهانی را در بر دارد (ایسنا، ۱۴۰۲).
تنوع زیستی چرا مهم است؟
تنوع زیستی که به همه شکل‌های زندگی در روی زمین گفته می‌شود؛ شامل حیوانات، گیاهان، و زنده‌جان‌های ذره‌بینی مانند باکتری، به چند دلیل مهم است:
- انسان برای بقای خود به تنوع این حیوانات و گیاهان نیازمند است و نمی‌تواند نیازمندی‌های خود را تنها از یک یا چند گونه‌ای محدود برآورده کند. به‌عنوان مثال، هیلاری یانگ از دیپارتمنت اکولوژی، تکامل و زیست‌شناسی دریایی دانشگاه کالیفرنیای امریکا می‌گوید که «انتقال گرده‌ی گیاهان توسط حشرات مسئول ۷۵ درصد تولید میوه‌ی جهان است، بنابراین اگر حشرات از بین بروند منبع بزرگی از غذای جهان نابود خواهد شد. به همین ترتیب می‌دانیم که حیوانات برای کیفیت آب نقش حیاتی دارند و اگر حیواناتی را که منابع آب را تمیز نگاه می‌دارند از دست بدهیم، آب پاکیزه‌ی کم‌تری در دسترس خواهیم داشت» (علی‌نژاد، ۱۳۹۳).
- گیاهان برای بهبود محیط فیزیکی اطراف ما بسیار اهمیت دارند. آن‌ها هوایی را که تنفس می‌کنیم، تمیز نگه می‌دارند، افزایش گرما را محدود نگه می‌دارند و از تغییرات اقلیمی جلوگیری می‌کنند.
- از آن‌جایی که براثر فشار حاصل از افزایش جمعیت، میزان دسترسی به زمین‌های حاصل‌خیز زراعی در حال کاهش است، مردم کشورهای گوناگون به‌منظور تأمین مواد غذایی کافی به نحو روزافزونی به دستکاری‌های ژنتیک و اصلاح نژاد جانوران و گیاهان وابستگی پیدا می‌کنند. مبنای ژنتیک مورد نیاز جهت اصلاح محصولات و حیوانات در انواع گونه‌های طبیعی و پرورشی یافت می‌شوند. اما این منابع مهم ژنتیک به‌واسطه‌ی انقراض انواع گونه‌های گیاهی و جانوری، و اتکا بر چند محصول و حیوان که به‌طور طبیعی تغذیه و پرورش یافته‌اند به سرعت در شرف نابودی است (پالمر، ۱۳۸۲، ص ۶۱).
بخشی از برنامه باش!
در ۱۹ دسامبر ۲۰۲۳، همزمان با سالگرد تصویب چارچوب جهانی تنوع زیستی «کنمینگ-مونترال»، دبیرخانه‌ی کنوانسیون تنوع زیستی، پویش «برنامه‌ی تنوع زیستی» را با هدف شناساندن و ترویج اهداف چارچوب جهانی رسیدن به زندگی هم‌سو و هم‌ساز با طبیعت تا سال ۲۰۵۰ در سطح جهان راه‌اندازی کرد. این پویش قرار است با ترویج و ایجاد ارتباط بین اهداف برنامه‌ی تنوع زیستی با تک-تک انسان‌ها، رویکرد درگیری کل جامعه در اجرای چارچوب جهانی تنوع زیستی را در سطح جهان گسترش دهد و موجب هدایت این برنامه از مرحله‌ی موافقت‌نامه به مرحله‌ی عملیاتی شود. در همین راستا، جمله‌ی «بخشی از برنامه باش» به‌عنوان شعار روز جهانی تنوع زیستی سال ۲۰۲۴ انتخاب شده است. این شعار، از تمام انسان‌ها می‌خواهد برای توقف کاهش تنوع زیستی و معکوس کردن روند از دست دادن این گنجینه‌ی ارزشمند دست به کار شوند. این شعار، دولت‌ها، جامعه‌های محلی، سازمان‌های مردم‌نهاد و کاسبان کار را ترغیب میکند تا راه‌هایی را که می‌توانند برای پشتیبانی از اجرای «برنامه‌ی تنوع زیستی» به‌کار بگیرند، مشخص و عملی کنند.
مطابق این شعار، افراد می‌توانند با ایجاد تغییرات کوچک در خوراک و نحوه‌ی مصرف انرژی خود، به رفع مشکل روند سریع کاهش تنوع زیستی کمک کنند. منظور از ایجاد تغییرات این نیست که افراد باید الزاما گیاه‌خوار شوند، بلکه می‌توانند با ایجاد توازن میان مصرف گوشت، میوه و ترکاری و روی آوردن به پیاده‌روی و بایسکیل‌سواری در مسیر رسیدن به این هدف قرار گیرند. آنان همچنین می‌توانند به‌منظور کنترل آفت‌های زراعی، از روش مدیریت ترکیبی آفت‌ها بهره ببرند که آمیزه‌ای از روش‌های کنترل بیولوژیک، افزایش مقاومت گیاه و میزان انجام فعالیت‌های مناسب زراعی است تا استفاده از سموم دفع آفت‌های نباتی به حداقل برسد. این تکنیک می‌تواند تولید محصولات غذایی را تضمین نماید، به کاهش هزینه‌ها منجر گردد و در عین حال به محیط زیست کم‌تر آسیب برساند.
وضعیت افغانستان
همان‌طور که در ابتدای مقاله اشاره شد، در افغانستان علاوه بر آن‌که آگاهی جامعه و حتا زمامداران در زمینه‌ی تهدیدهای اثرگذار بر تنوع زیستی، فوق‌العاده ناچیز بوده است، درگیری با مسائلی که بسیاری از جوامع دیگر از آن عبور کرده نیز باعث شده که موضوع محیط زیست و از جمله کاهش سریع تنوع زیستی و پی‌آمدهای خطرناک آن مورد توجه قرار نگیرد. توجهاتی هم که صورت گرفته، غالبا سمبولیک، گذرا، در دایره‌ی محدود و فاقد اثرگذاری بر واقعیت عینی محیط زیست بوده است. مثلا در ارتباط به کنوانسیون تنوع زیستی که دولت افغانستان در پاییز سال ۱۳۸۱ آن را امضا کرده، در اول جوزای ۱۴۰۰ از سوی وزارت زراعت، آبیاری و مالداری با شعار «ما حصه‌ای از راه‌حل هستیم» نشستی در کابل دایر شد و در آن از قطع بی‌رویه‌ی جنگل‌ها، شکار بی‌رویه‌ی پرندگان و جنگ به‌عنوان عوامل کاهش تنوع زیستی در افغانستان یاد شد. در این نشستِ در دایره‌ی محدود، فقط معاونانی از وزارت زراعت و همچنین ریاست محیط زیست افغانستان اشتراک و سخنرانی کردند و هیچ مقام بلندپایه‌ی دیگری از سوی سایر ارگان‌های مسئول اشتراک نداشت. درحالی‌که با توجه به هدف اصلی از نام‌گذاری ۲۲ می یعنی افزایش آگاهی مردم نسبت به ارزش تنوع زیستی، می‌باید که برنامه‌های گرامی‌داشت از این روز در سطح وسیعی دایر شود؛ از مکاتب و دانشگاه‌ها گرفته تا برنامه‌های رسانه‌ای و پژوهش‌های میدانی. همچنین لازم است که بحث ضرورت تنوع زیستی در تمام وزارت‌خانه‌ها و ارگان‌های تصمیم‌ساز کشور مطرح باشد و به‌عنوان یک اصل در تمام تصامیم لحاظ شود؛ چه سدی ساخته می‌شود، یا کارخانه‌ای تأسیس می‌گردد و یا شهرکی بنا می‌شود.
در سه سال پسین، اطلاعات دریافتی نشان می‌دهد که حتا برنامه‌هایی در همان سطح برنامه‌ی ۱۴۰۰ نیز منتفی شده است. سه روز مانده به ۲۲ می، وقتی از یکی از مدیران وزارت زراعت پرسیدم امسال چه برنامه‌هایی برای روز جهانی تنوع زیستی روی دست دارند، سرش را تکان داد و گفت که دیگر از آن برنامه‌ها خبری نیست. یعنی حتا همان برنامه‌هایی در سطح محدود و سمبلیک نیز، از دید این حاکمیت ارزش برگزاری ندارد. از سوی دیگر، سطح پایین مسئولیت‌پذیری و ضعف روحیه‌ی همکاری در اداره‌های دولتی باعث شده است که حتا برنامه‌های در راستای حفاظت از محیط زیست که با حمایت جامعه‌ی جهانی در سال‌های گذشته روی دست گرفته شده و هنوز ادامه دارد به شکل بسیار کج‌دار و مریز پیش برود و کارایی‌اش را عملا از دست بدهد. مثلا برنامه‌ی انجمن‌های رضاکار حفاظت از محیط زیست در سطح ولسوالی‌ها که قرار بود چند سال پیش با حمایت دولت فعال گردد، و به‌طور بالقوه می‌تواند بسیار مفید و کم‌هزینه باشد، هنوز کاملا فعال نشده و در ولسوالی‌هایی هم که فعال گردیده کارایی مشهودی نداشته است.
جدا از بی‌کفایتی حاکمیت، اصولا به لحاظ فرهنگی ما شهروندان افغانستان طوری پرورده شده و به بلوغ رسیده‌ایم که باید با بسیاری از جانوران رابطه‌ی ستیزه‌جویانه داشته باشیم. این نفرت و ترس نسبت به جانوران که از پستانداران گرفته تا حشراتی مثل ملخ و خزندگانی مثل کودی را شامل می‌شود، باعث شده که روحیه‌ی شناخت، حفاظت و مهرورزی نسبت به اکثر جانوران، در ما ناشکفته و سرکوب‌شده بماند. درحالی‌که در بسیاری از جوامع دیگر رابطه با چنین حیوانات حتا دوستانه هم میباشد. حدود ۲۵ سال پیش زمانی که آواره‌ی کشور پاکستان شده بودم، در شهر پیشاور این کشور با تعجب دیدم که صاحبان خانه از این‌که کودی‌ها (کلس‌ها) در دیوارهای خانه‌ی‌شان لانه کرده‌اند، خاطرجمع به نظر می‌رسند با این استدلال که این خزنده با خوردن حشرات موذی به آنان کمک میکند که شب را با راحتی بیشتری بگذرانند. نمونه‌های زیادی در سطح جهان از همزیستی مسالمت‌آمیز حیواناتی با انسان می‌بینیم که در افغانستان یا به چشم تهدید و یا به چشم طعمه به آن‌ها نگاه می‌شود.
برای کشوری مثل افغانستان که در وضعیت بی‌تفاوتی و بی‌برنامه‌گی نسبت به حفاظت از تنوع زیستی قرار دارد، زمان به سرعت به‌سوی وضعیت غیرقابل برگشت پیش می‌رود. متأسفانه معضلات سیاسی در سطح مدیریت کلان کشور باعث شده که امید چندانی به اصلاح نابسامانی‌های مدیریتی موجود در زمینه‌ی محیط زیست حداقل در کوتاه‌مدت نداشته باشیم.
با این‌حال، نمی‌توانیم به‌عنوان یک شهروند صدای خود را نکشیم. ما باید با صدای بلند از حاکمیت بخواهیم که اقدامات قاطعانه و اضطراری به‌منظور حفاظت از انواع گونه‌های جانوری و گیاهی روی دست گیرد و در این باره، با همکاری سازمان ملل متحد و نهادهای غیرحکومتی، برنامه‌های ارزیابی ملی در زمینه‌ی تنوع گونه‌های زیستی انجام دهد. همچنین روش‌های سنتی کشاورزی، جنگل‌داری، باغ‌داری، و نوعی از مدیریت چراگاه‌ها و حیات وحش را که به حفاظت از تنوع گونه‌ها کمک میکند، حمایت نماید. وظیفه‌ی هر شهروند مسئولیت‌پذیر است که نه تنها برنامه‌های فوق‌الذکر را با صدای بلند از دولت مطالبه کند بلکه در اجرای آن برنامه‌ها نقشی مستقیم و رضاکارانه بر عهده بگیرد و تا جایی که در توان دارد برای حفاظت از تنوع زیستی افغانستان بخشی از برنامه باشد.
منابع:
- ایسنا (۱۴۰۲)، «زنگ خطر جدی برای تنوع زیستی جهان»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، ۳ جوزا.
- پالمر، جوی اِی (۱۳۸۲)، آموزش محیط زیست در قرن بیست‌ویکم، ترجمه‌ی دکتر علی‌محمد خورشیددوست، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
- دویچه وله فارسی (۱۴۰۲)، «امضای توافقنامه‌ای تاریخی در نشست حفاظت از تنوع زیستی»، سایت دویچه وله فارسی، ۲۸ قوس.
- عصر ایران (۱۳۹۸)، «سازمان ملل: سرعت انقراض گونه‌ها ۱۰۰ برابر شده است»، سایت خبری-تحلیلی عصر ایران، ۱۴ دلو.
- علی‌نژاد، سینا (۱۳۹۳)، «انقراض انبوه حیوانات؛ پدیده‌ای که بشر را تهدید میکند»، سایت بی‌بی‌سی فارسی، ۱۳ اسد.