در روز بیست‌وچهارم اسد امسال، طالبان در هرات سرگرم تجلیل از سه‌سالگی روی‌کارآمدن مجدد شان در قدرت بودند که آتش‌سوزی مهیبی در قسمتی از گمرک هرات -یکی از بزرگ‌ترین گمرک‌های افغانستان- رخ داد و دودهای برخاسته از آن آسمان را سیاه کرد. افراد زیادی تمام سرمایه‌گذاری یک عمر خود را در این آتش‌سوزی بزرگ از دست دادند. اما با گذشت حدود یک ماه از آتش‌سوزی گمرک هرات، طالبان شمار موترهای سوخته در آتش را اعلام نکرده و مشخص نساخته‌اند که این آتش‌سوزی چقدر زیان وارد کرده است. یک منبع معتبر در گمرک هرات به روزنامه اطلاعات روز گفت که ۴۶ موتر حامل کالاهای ترانزیتی، به‌شمول پنج موتر از ایرانیها طعمه‌ی آتش شده‌اند. طالبان به مال‌باختگان وعده‌ی کمک مالی داده‌اند؛ اما از آن زمان تا اینک هیچ کاری در این زمینه صورت نگرفته است.
بازگشت به صفر
عبدالاحمد، یکی از مال‌باختگان آتش‌سوزی گمرک هرات به روزنامه اطلاعات روز می‌گوید که ثمره‌ی ۲۰ سال رانندگی شبانه‌روزی را روی هم گذاشته تا یک موتر تیلر را به‌گونه‌ی شراکتی خریداری کند، اما بخت با او یار نبود و داروندارش در یک چشم برهم‌زدن هیچ شد.
عبدالاحمد در جریان مصاحبه دانه‌های تسبیح را تندتند با انگشتانش می‌شمارد و با گلوی بغض‌کرده می‌گوید که دوباره به نقطه‌ی صفر در زندگی رسیده است و نمی‌داند که چگونه این ضرر کلان را جبران کند؛ «بيست سال شب و روز زحمت کشیدم تا توانستم همين موتر را رو به راه کنم. ماه‌ها مسافرت و دوری از خانواده و فرزندان را تحمل کردم تا با صد خون دل پول موتر را جمع‌آوری کنم. حالا اما چیزی جز چند آهن‌پاره از۳۰ هزار دالر سرمایه‌ام باقی نمانده است.»
موتر تیلر تنها منبع درآمد خانواده‌ی هفت نفری عبدالاحمد و شریکش بوده است؛ «دو خانواده از طریق همین موتر مخارج زندگی خود را تأمین می‌کردیم. درد خود را به که بگویم؟ به والی، مدیر گمرک، به چه‌کسی؟ به مرگم راضی بودم اما سرمایه و موترم ازبین نمی‌رفت.»
عبدالاحمد مسئولان طالبان در گمرک هرات را مسئول آتش‌سوزی می‌داند و از این گروه می‌خواهد که خساره‌ی مال‌باختگان را پرداخت کند؛ «یک ساعت کار داشت تا موتر را در گمرک محصول می‌کردند، اما موتر پنج روز متوقف بود و کسی نیست که فریاد ما را بشنود. کارمند در گمرک کم است و کار نمی‌کنند که زودتر موترها طی مراحل شود و از انبار شدن جلوگیری شود. هر کس به قصه‌ی جیب شخصی خود است و صدای ما مردم مظلوم را کسی نمی‌شنود.»
تیلرهای قیمتی در آتش
اطلاعات روز در مصاحبه با موترفروشان در هرات دریافته است که میانگین قیمت موترهای تیلر نوع «آکسور»، «مان» و «آکستروز» بین ۲۵ تا ۳۰ هزار دالر امریکایی است.
منبع در گمرک هرات گفت طالبان با پنهان‌کاری و عدم ارائه‌ی آمار دقیق زیان مالی آتش‌سوزی، می‌خواهند که این رویداد را کوچک جلوه دهند تا کم‌کاری‌شان هویدا نشود؛ «آتش‌سوزی در هنگر هشتم و نهم گمرک صورت گرفته است و با احتساب تمام چیزهایی که آسیب دیده‌اند، میلیون‌ها دالر امریکایی ضرر رسیده است.»
او افزود که بیشتر کالاهایی که در آتش سوخته شامل پرزه‌های موتورسایکل، پارچه، لوازم خانه، بسته‌های مواد غذایی و بخشی از مواد خام کارخانه‌های تولیدی شهرک صنعتی هرات است.
ناتوانی در مهار آتش
گمرک‌های افغانستان، از جمله هرات با کم‌ترین امکانات در قسمت مهار آتش مجهز اند و این باعث شده است که در آتش‌سوزی‌ها، خساره‌ی هنگفت به تاجران و مالکان موترهای تیلر وارد شود. نیروی آتش‌نشانی طالبان نتوانستند که آتش‌سوزی را مهار کنند. بنا یک تیم از آتش‌نشانان ایرانی به شهر هرات آمد تا در مهار آتش‌سوزی طالبان را کمک کند.
حدود سه‌ونیم سال پیش هم آتش‌سوزی مهیب در گمرک اسلام‌قلعه هرات رخ داد و معادل میلیون‌ها دالر وسایل و اموال مردم طعمه‌ی آتش شد. در آن زمان هم نیروی آتش‌نشانی گمرک قادر به مهار آتش‌سوزی نشده بود. منابع در گمرک هرات به اطلاعات روز گفته‌اند که نیروی آتش‌نشانی از کم‌ترین امکانات و نیرو برخوردار است و به همین خاطر قادر به پاسخ‌گویی در موقع نیاز نیست.
محمدیونس مهمند، معاون اتاق تجارت و سرمایه‌گذاری افغانستان مجهز نبودن گمرک‌ها به سیستم آتش‌نشانی معیاری را یکی از دلایل افزایش زیان تاجران در آتش‌سوزی‌ها می‌داند. او تأکید کرد که طالبان باید در راستای اعمار انبارهای معیاری مجهز با سیستم آتش‌نشانی پیشرفته در تمام گمرک‌ها، از جمله هرات اقدام کنند تا از افزایش تلفات مالی و جانی آتش‌سوزی‌ها جلوگیری شود.
کمبود مواد خام شهرک صنعتی
آتش‌سوزی گمرک بر خط تولید شماری از کارخانه‌های تولیدی در شهرک صنعتی هرات هم تأثیر گذاشته است. شهرک صنعتی هرات یکی از بزرگ‌ترین شهرک‌های صنعتی با بیش از صد کارخانه‌ی تولیدی است. اما با روی‌کارآمدن طالبان، بخش زیادی از این کارخانه‌ها از فعالیت بازمانده‌اند. بخش زیادی از کالاهای خام مورد نیاز شهرک صنعتی هرات از طریق ایران وارد می‌شود و این کالاها در گمرک تا طی مراحل محصول گمرکی انبار می‌شود.
بصیراحمد یکی از تولیدکنندگان مواد شوینده در شهرک صنعتی هرات است. او به روزنامه اطلاعات روز می‌گوید که قسمتی از کالاهای خام مورد نیاز برای تولید مواد شوینده در آتش‌سوزی گمرک هرات از بین رفته است و به همین خاطر خطوط تولیدی شرکتش به مشکل مواجه شده است.
او می‌گوید که کم‌کاری در راستای طی مراحل اسناد گمرکی و فساد باعث شده بود که کالاهای خام مورد نیاز کارخانه‌اش را با تأخیر محصول گمرک کنند و این کالاها در آتش سوخت.
او طالبان را به پنهان‌سازی جزئیات آتش‌سوزی گمرک متهم می‌کند؛ «برای ما هم سؤال مهم همین است که در روز رخصتی که هیچ کارمندی در گمرک نبود، چرا آتش‌سوزی صورت گرفت. متأسفانه روند کاری در گمرک ولایت هرات بسیار کند سپری می‌شود و کالاها در داخل این گمرک فقط به‌خاطر یک امضا مدت زیادی می‌ماند.»
این صنعت‌گر می‌گوید که طالبان برای جبران خساره‌ی آتش‌سوزی به آنان وعده داده‌اند، اما هیچ امیدی برای عملی ساختن این وعده نیست.
طالبان به صنعت‌گران هرات هشدار داده‌اند که در پیوند به آتش‌سوزی گمرک با رسانه‌ها مصاحبه نکنند و در صورت نادیده گرفتن این درخواست، عواقب سنگینی برای آنان در پی خواهد داشت.
سید اشرف سادات، یکی از فعالان مدنی هرات به روزنامه اطلاعات روز می‌گوید که نبود کادرهای متخصص در بخش مدیریت و مهار بحران در گمرک هرات باعث شده است که فاجعه‌هایی مانند آتش‌سوزی رخ دهد.
او می‌گوید: «متأسفانه زیرساخت‌های معیاری در گمرک هرات وجود ندارد و با اندک‌ترین آتش‌سوزی فاجعه‌ی بزرگی رخ می‌دهد. در زمان جمهوریت برای ارتقای زیرساخت‌های گمرک بارها دادخواهی شد، اما کاری صورت نگرفت و حاکمان فعلی هم این صداها را کم‌تر شنیده‌اند. اگر باز هم به وضعیت گمرک توجه نشود و زیرساخت‌های لازم ساخته نشود، باعث دلسردی تاجران می‌شود و آنان حاضر نخواهند شد تجارت خود را ادامه بدهند.»
پاسخ طالبان
طالبان یک روز پس از آتش‌سوزی، هیأتی را به رهبری مولوی نورالدین ترابی، رییس اداره‌ی مبارزه با حوادث طبیعی این گروه به هرات فرستادند. ترابی در دیدار با مال‌باختگان آتش‌سوزی گمرک، وعده سپرد که این رویداد را بررسی می‌کند و به مال‌باختگان کمک مالی صورت خواهد گرفت، اما تا اینک هیچ خبری از کمک مالی نیست.
مسئولان گمرک طالبان در هرات ادعا کردند که آتش‌سوزی ناشی از مشکلات تخنیکی بوده است.
مولوی حامد احمد، رییس گمرک طالبان در هرات در نشست مشترک با مال‌باختگان و تاجران هرات گفت که هیأت مختلط علت آتش‌سوزی را بررسی می‌کند؛ «کالاهای قیمتی در این آتش‌سوزی مانند، موتورسایکل، قالین، پارچه، بطری و پرزه‌ها سوخته است. در تلاش این هستیم که پیدا کنیم که عامل آتش‌سوزی چه بوده است، آیا کسی قصدا این کار را کرده است یا شارتی برق و یا انفجار باطری و یا چیز دیگری بوده است.»
او کندی در روند طی مراحل محصول گمرکی و تشریح کالاهای وارداتی در گمرک را رد می‌کند، اما ادعا کرد که برخی از تاجران خودشان اموال‌شان را با تأخیر محصول می‌کنند و برخی اموال تا یک ماه هم در انبار گمرک می‌ماند.
یادداشت: نام‌های مصاحبه‌شوندگان مستعار است.