Ўзбекистон Мустақиллиги нега йилда бир эмас, икки кез нишонланади?

Дунёдаги жамики бошқа мамлакатлардан фарқли Ўзбекистонда Мустақиллик куни ҳар йили икки марта нишонланади. Биринчиси 1990 йıл 20 июн куни Ўзбек Парламенти томонидан  қабул қилинган Мустақиллик Декларацияси қабул қилинган кун, иккинчиси 1991 йил Рус ҳунтаси йиқилиб, Совет Иттифоқининг бутун республикалари мустақил бўлгандан кейин Каримов тарафидан 1 сентябр куни жорий қилинган иккинчи Мустақиллик куни.

Бугун Ўзбекистонда айни ўша Иккинчи мустақиллик куни нишонланаяпти. Биз эса сизга ҳақиқий Мустақиллик куни, айнан Мустақиллик декларациясининг катта тантаналар билан Ўзбекистон халқи ва парламенти томонидан қабул қилинган кун ҳақида маълумот бермоқчимиз. Дунёнинг барча мамлакатларида жумладан Америкада ҳам, Россияда ҳам Мустақиллик Декларацияси қабул қилинган кун Мустақиллик куни сифатида байрам қилинади. Лекин Ўзбекистондаги  бугунги ёшлар мамлакат Мустақиллик куни нишонланиши керак бўлган сана ҳақида деярли ҳеч нарса билишмайди.

Гарчи айрим интернетдаги кўплаб манбалар, масалан Гугл, Чат ЖПТ ва википедия орқали бу қутлуғ сана ҳақида кўплаб маълумотлар олиш бугунги кунда қийин эмас. Cиёсатчи ва ёзувчи Муҳаммад Солиҳ, академик Восил Қобулов ва яна бир ўзбекистонлик олим Қудрат Дўстмуҳаммедов хотираларида бу муҳим воқеа – 1991 йил сентябрда эмас балки 1990-йил 20-июнда содир бўлгани таъкидланади.

Жумладан олим ва ёзувчи Қудрат Дўстмуҳаммедов бу тарихий воқеаларни ўз хотираларида шундай эслайди.

«1990 йилнинг 20 июн куни Ўзбекистон Олий Кенгаши сессиясида қабул қилинган Мустақиллик Декларацияси ҳақида гапирганда, бу улкан ва тарихий жараёнга ҳисса қўшганларни иложи борича эслаш лозим, деб ўйлайман. «Эрк» демократик партияси ва унинг раҳбари Муҳаммад Солиҳнинг саъй-ҳаракатларига баҳо беришда ожизман, лекин, чеккада туриб ёрдам берганлар ва қўллаганлардан баъзилари ҳақида билганларимни айтишим мумкин. Шундай ватанпарварлардан бири – Ўзбекистон Фанлар Академияси академиги, Кибернетика илмий-ишлаб чиқариш бирлашмасининг Бош директори, марҳум ВОСИЛ ҚОБУЛОВ (1921 – 2010) эдилар. Ўша кезларда Олий Кенгаш депутати бўлганлар» дея эслайди олим Қудрат Дўстмуҳаммедов ўз хотираларида.

«Мен 1997-98 йилларда устоз билан кўп мулоқотда бўлиб, кундалик дафтарларини ўқиб-ўрганиб чиққанман. Ўттизта қалин дафтардан иборат “Кундаликлар”дан кўчирмалар қилиб, матбуотда бир нечта мақола эълон қилганман. Уларда мустақиллик Декларацияси ҳақида ҳам эътиборга лойиқ гаплар айтилган, мана бугун, кўпчиликка маълум қилиш фурсати келди» дея ёзади у.

Эслаш жоиз 1990-йиллар бошида Совет Иттифоқида марказий ҳокимият заифлашиб, республикаларда мустақиллик ҳаракатлари кучайган эди. Ўзбекистонда “Эрк” демократик партияси ва унинг раҳбари Муҳаммад Солиҳ бошчилигидаги фаоллар Олий Кенгашда мустақиллик масаласини кўтаришга ҳаракат қилишди.

Улар орасида ёзувчи ва шоирлардан ташқари олимлар, проффессорлар бор эди. Қудрат Дўстмуҳаммедов айни шундай фидокор олимлардан бири академик Восил Қобулов дафтарларида ги ёзувлардан шундай иқтибос келтиради.

Академик Восил Қобулов кундалигидан

«14 июнь,1990 йил, пайшанба.

Ҳозир ҳаммани Ўш воқеалари, жумҳуриятларнинг суверенитети, ЎзССР Олий Кенгашининг 18 июнда бошланадиган сессияси ташвишлантирмоқда. Бу сессияда ер мулкчилиги ҳақидаги қонун муҳокама қилинади. Декларация лойиҳасини тавсия қилиш фикрим бор.

15 июнь 1990 йил, жума.

Эрталаб соат 7:30 да Ангренга йўл олдик. “Ўзбекэнергоремонт” ташкилотининг дам олиш зонасига. Бу жой шундоққина Ангрен сувининг бўйида, шўрлик дарёнинг бутун қирғоғини ташкилот ва муассасалар бўлиб олишган. Учрашувнинг ташкилотчилари Анвар Каримов, Фарҳод Зуннунов, И.Х.Убайдуллаев, Ромен Зоҳидов, Ёлқин, Эркин Қосимов, Турсунов (Ҳусан), Турсунов (биолог), Мўминов Н.О., Иброҳимов И.И., Ирматов М.И. ва бир нечта ёшлар.

Аввал Декларация масаласини қизғин муҳокама қилдик. Душанба кунига тайёрлаб, Олий Кенгашга тавсия қилмоқчи бўлдик.

Жумҳуриятнинг мустақиллигига кўмакдош олимларнинг кўнгилли жамиятининг биринчи ишчи йиғилиши шундай ўтди.

17 июнь, 1990 йил, якшанба.

Комилов М.нинг отаси вафот этган экан (82 ёшда), бутун умр муаллимлик қилган, ажойиб одам эди, таъзия билдириб келдик. Қайтиб келиб, Декларация устида ишладим. РСФСРнинг Декларацияси чиққан “Аргументы и факты”ни олиб келишди. Декларацияни тугатдим. Зўр диққатни талаб қилди, бу иш.

18 июнь, 1990 йил, душанба. Эрталаб институтга кириб, Декларациянинг қўлёзмасини қолдирдим, бир нусхасини олиб, Марказқўмга, Олий Кенгаш сессиясига кетдим. Биринчи бўлиб Муҳаммад Солиҳни кўрдим. Унинг қўлида Декларациянинг учта варианти бор экан. Ширинқулов, Мирсаидовлар келишди. Улар ҳам Декларация ҳақида гапиришди…

Сессия кун тартибининг муҳокамаси бошланди. Муҳаммад Солиҳ ва бошқалар Декларацияни кун тартибига киритишга узоқ ҳаракат қилишди. Иброҳимовга Декларациянинг 63 депутат имзо қўйган учта вариантини беришди. Бўлмади.

19 июнь, 1990 йил, сешанба.

Олий Кенгаш, соат 11:00, Эркин Жўраев қўмита раиси ўринбосари. Мулк қонуни устида иш бошланди. Муҳаммад Солиҳ фикрларини назарда тутиб, 25 модданинг 5- ва 7- бандлари олиб ташланди. Бу бандларда Иттифоқнинг мулки қайд қилинган эди. Бошқа ўзгаришлар киритилмади. Мен кетдим. Яна ҳамманинг ишончи комилки, қонуний ўтади…

Тунги соат иккигача телевидение орқали сессияни кўрсатишди. Ниҳоят, охирида айтилди: “62 депутат Ш.Р.Мирсаидовга Декларация масаласида мурожаат қилишган ва уларни кичик золга, Мирсаидов билан суҳбат қилишга таклиф қилишган.”

20 июнь, 1990 йил, чоршанба.

Сессия бошланишига етиб боролмадим. Соат 11:30 да телефон қилиб билсам, Декларация муҳокама қилинаяпти экан. Демак, Муҳаммад Солиҳ, Ширинқулов ва бошқалар ниятларини амалга оширишибди. Олий Кенгашга етиб борганимда, Декларация қабул қилиниши муносабати билан қарсаклар бўлаётган экан. Нима қилиш керак? 70 та олим имзо қўйган Декларациянинг вариантини Ширинқулов орқали беришга тўғри келди. Мирсаидов бошчилигида группа тузилибди… Сўнг, “Ер” ҳақидаги қонун муҳокама қилинди. Уни академик В.Қ.Қобулов киритган битта тузатиш билан қабул қилишди. Шунисига ҳам раҳмат.

26 июнь, 1990 й., сешанба.15:00 

– Муҳаммад Солиҳ келди. Қандай жанг қилиб, Декларацияни ўтказганини гапириб берди. Митинг қилиш пўписаси билан уни нашр қилдирган. Концепция устида ишлаймиз…»

Академик Восил Қобуловнинг кундаликларида қайд этилганидек, Ўзбекистон мустақиллик декларациясини қабул қилиш жараёни осон кечмаган. Дастлаб депутатлар ва ҳукумат орасида консенсус бўлмаган. Бироқ, Муҳаммад Солиҳ ва унинг сафдошларининг қатъий саъй-ҳаракатлари натижасида 1990-йил 20-июнда “Ўзбекистон мустақиллик Декларацияси” қабул қилинди. Бу ҳужжат республиканинг ички ва ташқи сиёсатда мустақил қарор қабул қилиш ҳуқуқини эълон қилди. Бу Мустақиллик сари қўйилган биринчи ва энг шиддатли қадам эди, бироқ бу сана, ўша даврда расмий байрам сифатида тан олинмади.Гарчи ўша давр суронларида фаол бўлган олимлари ўз хотираларида айнан шу кунни “ҳақиқий мустақиллик куни” деб ҳисоблашади, чунки бу сана мустақиллик ғояси амалга кирган кун эди.

Орадан бир фил ўтиб 1991-йилнинг август ойида Москвада содир бўлган давлат тўнтариши (ГКЧП путчи) Совет Иттифоқининг парчаланиш жараёнини тезлаштирди. Бу сиёсий шароит аввал компартия рахбари кейинчали мамлакат президенти бўлган Ислом Каримовни мустақилликни расман эълон қилишга мажбур этди.

1991-йилнинг 31-август куни Ўзбекистон Олий Кенгашининг навбатдан ташқари сессиясида “Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги асослари тўғрисида” қарор қабул қилинди. Бу қарорга асосан, 1-сентябр Мустақиллик куни деб эълон қилинди. Бу сана ўша пайтдаги давлат раҳбари Ислом Каримов томонидан мустақилликнинг якуний, қонуний ва расмий шаклда белгиланган санаси сифатида тасдиқланди. Шу сабабли, 1-сентябр бутун мамлакатда расман нишонланадиган байрамга айланди. Каримов 2016 йилнинг 29 август куни ўлди. Бу ҳақда Элтуз илк бор хабар берди. Каримовни икки кун ўтиб байрам ўтказидганидан кейин кўмишди. Бу байрам иқтидордаги Ўзбекистан ҳукумати томонидан ҳар йили нишонланади, бироқ асосий нарса, бу кун мамлакатнинг Россия истибдодидан қутилган куни эканига урғу берилмайди. Элтуз Ўзбекистондаги сиёсий воқеаларни таҳлил қилишда давом этади. Каналимизга обуна бўлинг, видео юзасидан изоҳлар қолдиринг.