علی حکمت
ترکیه، کشوری با موقعیت حساس جغرافیایی خود، همواره محور توجه دولت‌ها و امپراتوری‌ها بوده است؛ چه در تاریخش که راه‌های ابریشم از آن می‌گذشت و چه حالا که در تقاطع اروپا و آسیا ایستاده و مقصد میلیون‌ها انسان و کالای تجارتی از مسیر زمینی، دریایی و هوایی است. این حس حرکت حالا به دنیای دیجیتال هم رسیده و حمل‌ونقل یکی از حوزه‌هایی است که این تغییر را به وضوح نشان می‌دهد. از خیابان‌های پرترافیک استانبول گرفته تا جاده‌های طولانی بین شهرهای آناتولی، فناوری راه خودش را به سفرهای روزمره و بین‌شهری باز کرده و تجربه‌ای تازه برای مردم و بازدیدکنندگان رقم زده است.
حمل‌ونقل دیجیتال در ترکیه فقط به «اپلیکیشن»های درخواست تاکسی خلاصه نمی‌شود، هرچند که این‌ها هم نقش بزرگی دارند. وقتی در شهری مثل استانبول هستید، جایی که ترافیک می‌تواند ساعت‌ها شما را در خود نگه دارد، ابزارهایی مثل «BiTaksi» یا «Martı» به کمک‌تان می‌آیند. این اپلیکیشن‌ها با یک رابط کاربری ساده کار می‌کنند؛ کافی است مقصدتان را وارد کنید، نزدیک‌ترین تاکسی را پیدا کنید و با پرداخت آنلاین سوار شوید. دیگر نیازی به چانه زدن با راننده یا حمل پول نقد نیست. برای مهاجران که شاید هنوز با زبان ترکی یا عادت‌های محلی آشنا نباشند، این یک راه نجات است. مثلا، یک دانشجویی که تازه به آنکارا آمده، می‌تواند با چند کلیک از خوابگاهش به دانشگاه برود، بدون این‌که نگران پیدا کردن تاکسی در خیابان‌های شلوغ باشد.
اما این فقط شروع ماجرا است. در شهرهای بزرگ، سیستم حمل‌ونقل عمومی هم دستخوش تحول دیجیتال شده است. در استانبول، که قلب تپنده‌ی ترکیه است، کارت هوشمند «Istanbulkart» حالا به بخشی از زندگی روزمره تبدیل شده است. این کارت نه‌تنها برای مترو و اتوبوس بلکه برای تراموا، کشتی‌های بین دو سمت به سفر و حتا برخی مینی‌بوس‌ها استفاده می‌شود. تا چند سال پیش، چارج کردن این کارت یعنی ایستادن در صف کیوسک‌ها یا پیدا کردن دستگاه‌های خودپرداز دردسری بزرگی بود، اما حالا با اپلیکیشن‌هایی مثل «Istanbulkart Mobil» می‌توانید موجودی را چک کنید، آن را چارج کنید و حتا تاریخچه‌ی سفرهای‌تان را ببینید. و یا اگر از یک کشور دیگری وارد ترکیه شده‌اید، و ضرورت نمی‌بنید که استانبول‌کارت بگیرید، می‌توانید با کارت‌های بانکی ماسترکارت نیز از خدمات ترانسپورتی عمومی و خصوصی در این کشور استفاده کنید. این سادگی برای افرادی که هر روز درگیر رفت‌وآمد هستند، مثل کارمندان یا دانشجویان، وقت زیادی صرفه‌جویی می‌کند. در شهرهایی مثل ازمیر یا آنکارا هم سیستم‌های مشابهی راه افتاده و حتا در برخی مسیرها، بلیت‌ها کاملا دیجیتال شده‌اند؛ با اسکن یک کد کیوآر سوار اتوبوس می‌شوید و تمام.
یکی از نوآوری‌های جالب در حمل‌ونقل شهری ترکیه استفاده از داده‌های بزرگ یا «Big Data» برای مدیریت ترافیک است. در استانبول، که به‌خاطر جمعیت ۱۵ میلیونی و خیابان‌های پرپیچ‌وخمش معروف است، شهرداری از حسگرها و دوربین‌های هوشمند برای رصد لحظه‌ای جریان ترافیک استفاده می‌کند. این اطلاعات به اپلیکیشن‌هایی مثل «Yandex Maps» یا «Google Maps» منتقل می‌شود و رانندگان می‌توانند بهترین مسیر را پیدا کنند. مثلا، اگر در منطقه‌ی شیشلی باشید و بخواهید به تکسیم بروید، این ابزارها به شما می‌گویند که از کدام خیابان بروید تا در ترافیک گیر نکنید. این کار نه‌تنها زمان سفر را کم کرده بلکه مصرف سوخت و آلودگی هوا را هم کاهش داده است. طبق گزارش شهرداری استانبول، استفاده از این سیستم در سال‌های اخیر باعث شده زمان متوسط سفرهای درون‌شهری تا ۱۵ درصد کم‌تر شود. البته، این فناوری هنوز در همه‌ی شهرها کامل نیست و گاهی داده‌ها با تأخیر بروزرسانی می‌شوند. و گاهی مدیریت دو جناح مخالف بر سیستم ترانسپورت شهری باعث می‌شود که یک فرد برای طی یک مسیر مجبور به استفاده از دو کارت و دو پرداخت جداگانه باشد. در شهر مناطقی که مربوط به شهرداری استانبول از حزب مخالف دولت است از استانبول‌کارت و ادامه‌ی مسیر که مربوط به وزارت ترانسپورت با مدیریت دولت از حزب حاکم می‌باشد از سیستم پرداخت مربوط به خود استفاده می‌کند که گاهی این باعث اذیت و سردرگمی می‌شود.
وقتی به حمل‌ونقل دیجیتال در ترکیه فکر می‌کنیم، نمی‌توان نقش شرکت‌های هوایی و به‌ویژه خطوط هوایی اصلی این کشور را نادیده گرفت. این شرکت‌ها که سال‌ها پیش با امکانات محدود شروع کردند، حالا با استفاده از فناوری، سفر را برای مسافران آسان‌تر کرده‌اند. دیجیتالی شدن هم در این مسیر نقش مهمی داشته و هم به شرکت‌های فروش بلیت آنلاین کمک کرده تا دسترسی به پروازها را ساده‌تر کنند.
این شرکت‌های هوایی از سال‌ها پیش به فکر استفاده از سیستم‌های دیجیتال افتادند، اما در سال‌های اخیر با راه‌اندازی اپلیکیشن و وب‌سایت، کار را برای مسافران راحت‌تر کردند. حالا اگر بخواهید از کشورهای همسایه یا اروپا به استانبول سفر کنید، با چند کلیک می‌توانید بلیت تهیه کنید. این برای مهاجران یا مسافرانی که با زبان ترکی آشنا نیستند، یک مزیت است چون دیگر نیازی به مراجعه‌ی حضوری یا انتظار طولانی نیست. این سیستم فقط به خرید بلیت محدود نمی‌شود، انتخاب چوکی یا تغییر پرواز هم به‌صورت آنلاین ممکن است، چیزی که در کشوری پرتردد مثل ترکیه خیلی به کار می‌آید. همچنین، استفاده از داده‌ها برای پیش‌بینی تقاضا، به تنظیم پروازها و قیمت‌ها کمک کرده است.
در کنار این، شرکت‌های فروش بلیت آنلاین هم در دیجیتالی شدن حمل‌ونقل هوایی تأثیر داشته‌اند. این پلتفرم‌ها که پروازهای داخلی و بین‌المللی را یکجا جمع کرده‌اند، به مسافران اجازه می‌دهند قیمت‌ها را مقایسه کنند و بدون واسطه بلیت بخرند. برای کسی که تازه به ترکیه آمده، این یعنی صرفه‌جویی در وقت و هزینه. این سیستم‌ها امکاناتی مثل کنسلی آنلاین یا خدمات اضافی مانند ترانسفر را هم ارائه می‌دهند که سفر را راحت‌تر می‌کند.
در سفرهای بین‌شهری هم دیجیتالی شدن به خوبی خودش را نشان داده است. ترکیه کشوری است که به‌خاطر اتوبوس‌های بین‌شهری‌اش معروف است؛ شبکه‌ای گسترده که تقریبا هر شهری را به شهر دیگر وصل می‌کند. شرکت‌هایی که زمانی فقط از پایانه‌ها بلیت می‌فروختند، حالا سامانه‌های آنلاین دارند که تجربه‌ی خرید بلیت را زیرورو کرده‌اند. می‌توانید از خانه یا حتا در راه، چوکی‌تان را انتخاب کنید، بلیت بخرید و از تخفیف‌های لحظه‌ای استفاده کنید. این برای توریستان و یا افراد مهاجری که می‌خواهند از استانبول به شهر تاریخی و معروف کاپادوکیا بروند یا از آنکارا به سواحل آنتالیا سفر کنند، یک راحتی بزرگ است. دیگر نیازی نیست ساعت‌ها در ترمینال بگردند یا با زبان ترکی دست‌وپا شکسته چیزی توضیح دهند.
قطارها هم از این موج دیجیتال عقب نمانده‌اند. قطارهای سریع‌السیر «YHT» که بین شهرهایی مثل استانبول، آنکارا، قونیه و اسکی‌شهیر تردد می‌کنند، حالا بلیت‌های‌شان را کاملا آنلاین می‌فروشند. سامانه‌ی فروش بلیت هم به شما اجازه می‌دهد جای نشستن را انتخاب کنید، بلیت را دانلود کنید و حتا اگر برنامه‌ی‌تان عوض شد، آن را کنسل کنید. این برای توریستان و مهاجرانی که دنبال سفرهای ارزان و سریع هستند، یک گزینه‌ی عالی است. طبق آمار شرکت راه‌آهن ترکیه (TCDD)، در سال ۲۰۲۲ بیش از هشت میلیون نفر از این قطارها استفاده کردند در حالی که در سال ۲۰۲۴، به‌طور متوسط ۳۵ هزار مسافر در روز با قطارهای پرسرعت مسافرت کرده‌اند، این شرکت در سال گذشته به دوازده‌ونیم میلیون مسافر خدمات داده است.
دیجیتالی شدن در ترکیه فقط زندگی را راحت‌تر نکرده بلکه پایه‌های اقتصادی این کشور را هم دگرگون کرده است. وقتی سیستم‌های حمل‌ونقل، بانک‌داری و خدمات دولتی دیجیتال می‌شوند، کسب‌وکارها هم مجبور اند خودشان را با این سرعت هماهنگ کنند و این یعنی فرصت‌های تازه برای کارآفرینان، شرکت‌های کوچک و جوانانی که دنبال شغل هستند.
یکی از بزرگ‌ترین تأثیرات این تحول، رشد انفجاری تجارت الکترونیک است. پلتفرم‌هایی مثل «Trendyol»، «Hepsiburada» و «N11» که حالا غول‌های خرید آنلاین در ترکیه هستند، به لطف زیرساخت‌های دیجیتال مثل پرداخت آنلاین و حمل‌ونقل سریع، بازار را در دست گرفته‌اند. این سایت‌ها دیگر فقط برای خرید لباس یا لوازم خانه نیستند؛ می‌توانید غذا سفارش دهید، دارو بخرید یا حتا خدمات مثل نظافت خانه رزرو کنید. طبق گزارش اتاق بازرگانی استانبول، حجم تجارت الکترونیک در ترکیه در سال ۲۰۲۲ به بیش از ۸۰۰ میلیارد لیر (حدود ۴۵ میلیارد دالر در آن زمان) رسید و این عدد هر سال رشد دو رقمی دارد. برای خارجی‌هایی که در ترکیه زندگی می‌کنند، این یعنی می‌توانند بدون ترک خانه نیازهای‌شان را تأمین کنند یا حتا کسب‌وکار خودشان را راه بیندازند. مثلا، یک مهاجر که جواهرسازی بلد است، می‌تواند محصولاتش را در Trendyol بفروشد و مشتریانی از سراسر ترکیه پیدا کند.
این رشد تجارت الکترونیک، شغل‌های جدیدی هم خلق کرده است. از برنامه‌نویسانی که این پلتفرم‌ها را طراحی می‌کنند تا رانندگانی که بسته‌ها را تحویل می‌دهند، دیجیتالی شدن به معنای کار بیشتر برای مردم بوده است. شرکت‌های لجستیک مثل «Yurtiçi Kargo» یا «MNG Kargo» حالا با سیستم‌های ردیابی آنلاین کار می‌کنند که به مشتری اجازه می‌دهد لحظه‌به‌لحظه ببیند بسته‌‌ی پستی‌اش کجا رسیده است. این باعث شده هم سرعت تحویل بالا برود و هم نیاز به نیروی کار بیشتر شود. مثلا، در دوران همه‌گیری کرونا، وقتی خرید آنلاین در ترکیه اوج گرفت، این شرکت‌ها هزاران نفر را استخدام کردند تا جواب تقاضاهای بی‌شماری را در وقت مناسب، بدهند. برای افرادی که دنبال شغل هستند، این یک فرصت طلایی است. اما این وسط یک چالش هم هست؛ کسانی که مهارت‌های دیجیتال ندارند، مثل کارگران قدیمی یا روستایی‌ها، از این بازار جا می‌مانند و این شکاف بین نسل‌ها و مناطق را بیشتر کرده است.
از طرف دیگر، دیجیتالی شدن به جذب سرمایه‌گذاری خارجی هم کمک کرده است. شرکت‌های بزرگ فناوری مثل «Amazon» که در سال ۲۰۱۸ وارد بازار ترکیه شد، یا «Google» که دفترهایش را در استانبول گسترش داده، حالا بخشی از اقتصاد دیجیتال این کشور هستند. این سرمایه‌گذاری‌ها نه‌تنها پول و تکنولوژی آورده‌اند بلکه ترکیه را به یک هاب فناوری در منطقه تبدیل کرده‌اند. مثلا، آمازون با راه‌اندازی مراکز لجستیک در ازمیر و استانبول، هزاران شغل مستقیم و غیرمستقیم ایجاد کرده است. برای افرادی که در حوزه تکنولوژی کار می‌کنند، این یعنی فرصت همکاری با شرکت‌های بین‌المللی بدون نیاز به ترک ترکیه. یک برنامه‌نویس خارجی در آنکارا می‌تواند برای یک پروژه‌ی گوگل کار کند و هم‌زمان از زندگی در ترکیه لذت ببرد.
این تحولات البته فقط جنبه‌ی مثبت ندارند. دیجیتالی شدن گاهی مشاغل سنتی را به خطر انداخته است. مثلا، آژانس‌های مسافرتی که زمانی برای خرید بلیت هواپیما یا اتوبوس ضروری بودند، حالا با رقابت سختی از طرف سایت‌های آنلاین مثل «Enuygun» یا «Obilet» روبه‌رو هستند. یا دکان‌های کوچک در بازارهای محلی که نمی‌توانند با غول‌های تجارت الکترونیک رقابت کنند، کم‌کم مشتریان‌شان را از دست می‌دهند. رقابت سختی که میان تاکسی‌های سنتی در ترکیه و به‌خصوص در استانبول با شرکت تازه‌کار «Martı» دارند، هرازگاهی به خبرهای داغ رسانه‌های ترکیه تبدیل می‌شوند، هرچند این شرکت‌های نوپای دیجیتالی، خیلی زود راهش را در میان مردم باز کرده است، ولی تاکسی‌های سنتی در رقابت شدید با آن‌ها سروکله می‌زنند و درک کرده‌اند که اگر در سیستم فعالیت ترانسپورتی‌شان تغییراتی نیاورند، به‌زودی به تاریخ خواهند پیوست. این موضوع برای دولت ترکیه یک معضل ایجاد شده است؛ چطور می‌شود بین نوآوری و حفظ مشاغل سنتی تعادل برقرار کرد؟
یکی دیگر از تأثیرات بزرگ دیجیتالی شدن، تغییر در فرهنگ کار است. دورکاری که تا قبل از دوره‌ی پاندمی در ترکیه خیلی رایج نبود، حالا به لطف ابزارهایی مثل «Zoom»، «Microsoft Teams» یا «Slack» به بخشی از زندگی حرفه‌ای تبدیل شده است. این برای شرکت‌ها یعنی هزینه‌ی کم‌تر برای اجاره‌ی دفتر و برای کارمندان یعنی انعطاف بیشتر در زندگی. مثلا، یک طراح گرافیک در استانبول می‌تواند از خانه برای یک شرکت در ازمیر کار کند و نیازی به جابه‌جایی نداشته باشد. برای مهاجران هم این یک مزیت بزرگ است؛ می‌توانند از ترکیه با شرکت‌هایی در خارج از ترکیه یا اروپا همکاری کنند و هم‌زمان از مزایای زندگی در این کشور استفاده کنند. طبق گزارش مؤسسه آمار ترکیه (TÜİK)، در سال ۲۰۲۲ حدود ۲۰ درصد نیروی کار در شهرهای بزرگ حداقل بخشی از وقت‌شان را دورکاری کردند و این روند هنوز رو به رشد است.
در کنار این‌ها، دیجیتالی شدن به شفافیت اقتصادی هم کمک کرده است. وقتی تراکنش‌ها آنلاین می‌شوند و داده‌ها ثبت می‌شوند، فرار مالیاتی دشوارتر و فساد نیز کم‌تر می‌شود. مثلا، سامانه‌های مالیاتی دیجیتال که با e-Devlet ادغام شده‌اند، به دولت اجازه می‌دهند درآمد کسب‌وکارها را دقیق‌تر رصد کنند. این برای کشوری مثل ترکیه که در سال‌های اخیر با تورم و مشکلات ارزی دست‌وپنجه نرم کرده، یک قدم رو به جلو است. البته، این سیستم هنوز کامل نیست و گاهی نقص‌های فنی یا سوءاستفاده‌هایی مثل هک داده‌ها دیده می‌شود.
این تحولات در حمل‌ونقل و اقتصاد فقط بخشی از تلاش دیجیتالی شدن ترکیه هستند. در بخش بعدی، به سراغ آموزش دیجیتال، نوآوری در خدمات شهری و چالش‌های پیش رو می‌رویم. ترکیه در حال ساختن آینده‌ای است که هم برای مردمش و هم برای مهاجران و سرمایه‌گذاران ساکن در این کشور، پر از فرصت و جذابیت باشد. اگر ترکیه بتواند اندکی ثبات در سیاست و سیستم اقتصاد پر تورمش که بیشتر آن ناشی از سیاست‌های دولتی است، بیاورد، می‌تواند از جمله کشورهای پیشرو در بخش خدمات دیجیتالی شود.
بخش اول این نوشته را اینجا بخوانید.