چرخبال ام‌آی-۳۵ روز چهارشنبه (۱۹ سنبله) مدت کوتاهی پس از پرواز در منطقه‌ی «نعلبندان» ولسوالی تولک ولایت غور سقوط کرد. این چرخبال حامل هدایت‌الله بدری، وزیر معادن و پترولیم طالبان، حیات‌الله مبارک، والی طالبان در غور و شماری از مقام‌های این گروه بود. وزارت دفاع طالبان دلیل این حادثه را مشکلات تخنیکی اعلام کرد و گفت که چرخبال پس از برخاستن با کوه برخورد کرده است. این وزارت تأکید کرد که تمام سرنشینان سالم هستند و هیچ تلفات جانی در پی نداشته است. هرچند طالبان جزئیات بیشتری درباره‌ی علت سقوط ارائه نکرده‌اند، به نظر می‌رسد که ناتوانی فنی طالبان در مراقبت تخصصی از این چرخبال‌ها علت اصلی چنین رویدادهایی است. چرخبال‌های بهجامانده از حکومت پیشین افغانستان پیش از پرواز نیاز به بررسی و نگهداری دارند، اما طالبان نیروی متخصص کافی برای این کار در اختیار ندارند. نبود این نیروها باعث شده است که شمار سقوط چرخبال‌ها در دوره‌ی حاکمیت طالبان افزایش یابد.
وزیر معادن طالبان و هیأت همراهش برای بازدید از معدن «نعلبندان» به ولسوالی تولک رفته بودند که چرخبال حامل آنان دچار سانحه شد. گفته می‌شود این چرخبال از پایگاه نظامی طالبان در ولایت هرات به سمت غور حرکت کرده بود. چندین فروند چرخبال ام‌آی-۳۵ در این پایگاه باقی مانده است و طالبان از آن‌ها برای پرواز در ولایت‌های غربی استفاده می‌کنند.
پس از خروج گسترده‌ی خلبانان و کادر هوایی جمهوری پیشین، طالبان تلاش کرده‌اند افراد جدید را در دوره‌های آموزشی کوتاه‌‌مدت برای خلبانی، مهندسی و امور فنی آموزش دهند. بااین‌حال، کمبود مربیان آموزش‌‌دیده باعث شده است که سطح مهارت این نیروها پایین باشد و خطر سقوط چرخبال‌ها افزایش پیدا کند.
هواپیماها و چرخبال‌ها یکی «ارزشمندترین» دارایی‌های عامه افغانستان محسوب می‌شوند که پس از سقوط نظام جمهوریت به‌دست طالبان افتادند. این گروه هیچ تجربه و تخصص کافی در استفاده و نگهداری از این تجهیزات ندارد. چرخبال‌هایی که متعلق به وزارت دفاع هستند قاعدتا باید در امور نظامی و اکمالاتی به کار گرفته شوند، اما طالبان بیشتر آن‌ها را برای سفرهای داخلی مقام‌های ارشد خود، بهویژه افراد نزدیک به حلقه‌ی قدرت در قندهار یعنی نزدیک به ملا هبت‌الله آخوندزاده، رهبر طالبان، استفاده می‌کنند.
هدایت‌الله بدری یکی از چهره‌های نزدیک به رهبر طالبان است و به همین دلیل در سفر به ولسوالی تولک از چرخبال استفاده کرده بود. سفر با چرخبال علاوه بر هزینه‌ی بالای سوخت، به‌دلیل نبود بررسی‌های فنی، با خطر جدی همراه است.
تخصص وزیر
اگر طالبان نیروی تخصصی برای بررسی چرخبال ندارند، این تخصص نداشتن فقط در همین حوزه محدود نیست. هدایت‌الله بدری، وزیر معادن این گروه نیز هیچگونه تجربه یا تخصص در حوزه معادن ندارد. سال گذشته ویدیویی از سخنرانی او در کابل منتشر شد که نشان می‌داد او در خواندن یک متن ساده به زبان پشتو، که زبان مادری‌اش است، دچار اشتباه‌های متعدد شده بود. وزارت معادن و پترولیم طالبان طی چهار سال گذشته با شتاب در پی عقد قراردادهای استخراج معادن بوده و طالبان تلاش دارند درآمد خود را از این بخش افزایش دهند. این مسئولیت اکنون بر دوش هدایت‌الله بدری قرار گرفته است.
طالبان پیش‌تر چندین ویدیو و متن تبلیغاتی منتشر کرده بودند که نشان می‌داد در جریان زمین‌‌لرزه‌ی کنر، از ظرفیت چرخبال‌ها برای امدادرسانی استفاده کرده‌اند. بااین‌حال، به کارگیری این چرخبال‌ها برای چنین مأموریت‌هایی خطر سقوط را افزایش داده و جان زخمیان و بستگان آنان را به خطر انداخته است. هرچند طالبان در بخشی از عملیات امداد و نجات از این چرخبال‌ها استفاده کردند، اما خطر سقوط و پی‌آمدهای «فاجعه‌بار» آن بسیار بالا بود.
سقوط چرخبال‌ها در دوران طالبان
سقوط چرخبال طالبان در غور نخستین مورد از این حوادث نبود. یافته‌های روزنامه اطلاعات روز نشان می‌دهد که تا کنون دست‌کم پنج چرخبال دیگر در دوران حاکمیت طالبان سقوط کرده‌اند. در مجموع، سه چرخبال میل-۱۷ روسی، دو چرخبال ام‌دی-۵۳۰ (بالگرد چندمنظوره غیرنظامی و سبک ساخت امریکا) و یک چرخبال بلک هاوک ساخت امریکا از بین رفته‌اند.
نخستین حادثه: در چهارم جنوری ۲۰۲۲، یک چرخبال ام‌دی-۵۳۰ در نزدیکی میدان هوایی قندهار سقوط کرد. طالبان دلیل این حادثه را «نقص فنی» اعلام کردند. در آن زمان، به‌دلیل جاری شدن سیلاب در قندهار، این چرخبال برای کمک به آسیب‌دیدگان به پرواز درآمده بود، اما خلبان طالبان کنترل آن را از دست داد و منجر به سقوط شد.
دومین حادثه: در دوم جولای ۲۰۲۲، یک چرخبال میل-۱۷ روسی در منطقه‌ی «مصرآباد» شهر شبرغان، مرکز ولایت جوزجان سقوط کرد. در این حادثه سه نفر، از جمله دو خلبان طالبان کشته و هفت نفر دیگر زخمی شدند.
سومین حادثه:۱۰ سپتامبر ۲۰۲۲، یک چرخبال بلک هاوک مشهور به «شاهین سیاه» در محوطه دانشگاه نظامی «مارشال فهیم» در کابل سقوط کرد. این حادثه سه کشته، شامل دو خلبان و یک کمک‌‌خلبان و پنج زخمی بر جای گذاشت. وزارت دفاع طالبان علت سقوط را «نقص فنی» عنوان کرد. بلک هاوک، ساخت امریکا کوچک‌تر از میل-۱۷ است و قابلیت رزمی بالاتری دارد. قرار بود امریکا شمار بیشتری از این چرخبال‌ها را به حکومت پیشین افغانستان تحویل دهد، اما با فروپاشی حکومت این روند متوقف شد.
چهارمین حادثه:۲۱ می ۲۰۲۳، یک چرخبال ام‌دی-۵۳۰ در منطقه‌ی «شیغانچی» ولسوالی خلم سمنگان سقوط کرد. وزارت دفاع طالبان اعلام کرد که این چرخبال هنگام پرواز از میدان هوایی مزار شریف به سمت سمنگان، با پایه برق برخورد کرده است. در این سانحه دو خلبان طالبان کشته شدند.
پنجمین حادثه: ۱۵ می ۲۰۲۴ برابر با ۲۶ ثور سال جاری خورشیدی، یک چرخبال میل-۱۷ در شهر فیروزکوه، مرکز ولایت غور سقوط کرد. این چرخبال بر دیوار استنادی رودخانه هریرود برخورد و از وسط دو نیم شد. در این حادثه دو نفر کشته و ۱۱ نفر دیگر زخمی شدند.
تشکیل نیروی هوایی به سبک طالبان
با بازگشت طالبان به قدرت، این گروه در ماه‌های نخست حکومت شان به‌‌طور گسترده از چرخبال‌ها استفاده می‌کرد و بیشتر سفرهای ولایتی مقام‌های طالبان با این بالگردها انجام می‌شد. اما به مرور زمان، آسیب‌‌پذیری این چرخبال‌ها به‌دلیل نبود چک و بررسی‌های فنی آشکار شد. طالبان پس از این موضوع، میزان استفاده از چرخبال‌ها را کاهش دادند و تا زمانی که توانایی فنی و دانش کافی برای بهره‌برداری از آن‌ها به‌دست آورند، استفاده‌ی محدودتری در پیش گرفتند.
برای رفع این مشکل، طالبان به فکر ایجاد یک نیروی هوایی و آموزش خلبان افتادند. در ماه قوس ۱۴۰۲، وزارت دفاع طالبان برای نخستین‌بار اعلام کرد که ۲۲ نفر از نیروهای هوایی این گروه پس از سپری کردن یک دوره‌ی شش‌‌ماهه آموزش نظری و سه‌‌ماهه آموزش عملی، فارغ‌التحصیل شده‌اند. برخی از این افراد پیش‌تر عضو نیروهای انتحاری طالبان بودند و برای تشویق این نیروها و نشان دادن حمایت از آنان، به کادر نیروی هوایی وارد شدند.
طالبان در دوره‌های بعدی نیز اعلام کردند که شمار دیگری از خلبانان و کادر فنی نیروی هوایی را آموزش داده‌اند. بااین‌حال، مشخص نیست این آموزش‌ها با چه ظرفیت و امکاناتی انجام می‌شود و آیا دوره‌های کم‌تر از یک سال برای افرادی که هیچ تجربه‌ی قبلی در امور هوایی ندارند، می‌تواند برای به پرواز درآوردن چرخبال‌ها و هواپیماهای نظامی کافی باشد یا نه.
در حکومت پیشین افغانستان، نیروی هوایی تحت حمایت مالی و نظامی امریکا و ناتو قرار داشت. خلبانان برای آموزش به امارات متحده عربی، کشورهای اروپایی و ایالات متحده امریکا اعزام می‌شدند و پس از طی دوره‌های طولانی، تمرین‌های متعدد و پروازهای آزمایشی، مجوز پرواز دریافت می‌کردند. طالبان اما این استانداردها را کنار گذاشته و دوره‌های آموزشی خلبانی و کادر فنی را به شکل فشرده برگزار می‌کنند. همچنان مشخص نیست که چه کسانی وظیفه‌ی آموزش نیروهای هوایی طالبان را بر عهده دارند.
اغلب مقام‌های ارشد طالبان تجربه‌ی آموزش نظامی حرفه‌ای و تحصیلات دانشگاهی ندارند. به همین دلیل، بسیاری از مسائل پیچیده‌ی نظامی را ساده می‌پندارند و تصور می‌کنند به پرواز درآوردن و فعال نگه داشتن نیروی هوایی کار آسانی است. طالبان طی دودهه جنگ با حکومت پیشین و متحدان غربی، بیشتر در جنگ‌های چریکی و عملیات‌های مسلحانه، انتحاری و انفجاری تجربه اندوخته بودند. اکنون اما با تسلط بر افغانستان از طریق توافق‌نامه‌ی دوحه با امریکا و اعمال زور، این گروه در جایگاهی قرار گرفته که باید یک دولت را اداره کند.
در طول چهار سال گذشته، بخش بزرگی از نیروهای متخصص و حرفه‌ای از بدنه‌ی دولت کنار گذاشته شده و به‌جای آنان، افراد وابسته به طالبان یا بستگان آنان در سمت‌های مهم گماشته شده‌اند. این اقدام، روند حرفه‌ای‌سازی نیروهای نظامی و بهویژه در حوزه نیروی هوایی را با چالش جدی روبه‌رو کرده است. از سویی هم، بخشی از نیروهای هوایی و کادر فنی آن در حکومت پیشین که در افغانستان حضور دارند نمی‌خواهند که زیر پرچم طالبان کار کنند، چرا که دست طالبان به خون هم‌قطاران‌شان آلوده است.
انزوای طالبان و حسرت نیروی هوایی مجهز
طالبان در انزوای کامل بین‌المللی به‌سر می‌برند و تا کنون هیچ کشوری حاضر نشده است این گروه را در بخش نظامی، بهویژه در زمینه‌ی تجهیز و تمویل نیروی هوایی حمایت کند. به همین دلیل طالبان تلاش می‌کنند با استفاده از ظرفیت‌ها و تجهیزات بهجامانده از نظام جمهوری پیشین، نیروی هوایی خود را بازسازی کنند.
هرچند کشورهای منطقه مانند پاکستان، قطر و برخی همسایگان افغانستان روابط سیاسی، دیپلماتیک و اقتصادی با طالبان دارند، اما تا کنون حاضر به همکاری نظامی مستقیم با این گروه نشده‌اند. این کشورها نگران اند که تقویت نیروی هوایی طالبان به تهدیدی برای منافع شان تبدیل شود، از همین رو هیچگونه آموزش، مشاوره یا حمایت عملیاتی در اختیار طالبان قرار نداده‌اند.
پس از سقوط کابل و خروج نیروهای امریکایی، بخش زیادی از چرخبال‌ها، بهویژه بلک هاوک‌ها، از سوی نظامیان امریکایی غیرعملیاتی شدند تا طالبان نتوانند به راحتی از آن‌ها استفاده کنند یا ترمیم شان را انجام دهند. با وجود این، طالبان در چند مورد موفق شدند چرخبال‌های بلک هاوک را به پرواز درآورند و تصاویر و ویدیوهای آن را در شبکه‌های اجتماعی منتشر کنند.
با پیروزی دوباره‌ی دونالد ترامپ در انتخابات ریاست‌جمهوری امریکا و درخواست او برای بازگرداندن تسلیحات امریکایی که در افغانستان باقی مانده است، طالبان در نمایش این چرخبال‌ها و سایر تجهیزات نظامی احتیاط بیشتری به خرج می‌دهند تا با خشم ترامپ مواجه نشوند.
فعال نگه داشتن نیروی هوایی برای طالبان اهمیت حیاتی دارد. در دوران جمهوری، بیشترین تلفات طالبان ناشی از حملات هوایی بود. یکی از مقام‌های ارشد دولتی در غرب افغانستان در آخرین ماه‌های حکومت پیشین به اطلاعات روز گفته بود: «هر بار که طالبان فشار زیادی برای تصرف ولسوالی‌ها و قرارگاه‌ها وارد می‌کردند، با پرواز چرخبال‌ها بر فراز مناطق‌شان دچار ترس و آشفتگی می‌شدند. حتا گاهی بدون شلیک یا پرتاب موشک، فقط صدای پرواز چرخبال کافی بود تا طالبان میدان جنگ را ترک کنند.»
طالبان به همین دلیل می‌کوشند به هر قیمت ممکن نیروی هوایی خود را فعال نگه دارند، اما این کار نیازمند هزینه‌های هنگفت و نیروهای متخصص است. پیش‌تر یک مقام ارشد حکومت جمهوری به اطلاعات روز گفته بود: «هر چرخبال پس از تعداد مشخصی پرواز، برای بررسی و چکاپ به قرارگاه‌های نیروهای امریکایی و ناتو منتقل می‌شد و در برخی موارد به امارات متحده عربی فرستاده می‌شد تا ریسک سقوط کاهش یابد.»
اکنون طالبان نه امکانات لازم برای بررسی و ترمیم چرخبال‌ها را دارند و نه نیروهای آموزش‌‌دیده‌ی کافی. همین موضوع باعث شده است که طی چهار سال گذشته دست‌کم پنج چرخبال سقوط کنند.