امین محمدی
یک سال از آن روز هولناک گذشت؛ روزی که زمین در هرات لرزید و ساختمان‌ها فروریخت. زمین‌لرزه‌ی هرات زخم عمیقی بر پیکر این شهر تاریخی وارد کرد و زندگی هزاران نفر را به‌طور ناگهانی دگرگون ساخت. این حادثه‌ی تلخ، خانه‌ها را ویران کرد، جان‌های بی‌گناه را گرفت و قلب‌های بسیاری را به درد آورد. این زمین‌لرزه‌ی مهیب، هشدار جدی برای ما است. نظریه بازگشت زمین‌لرزه نشان می‌دهد گسل‌های فعال، در بازه‌های زمانی مشخص، انرژی خود را آزاد می‌کنند. به عبارت دیگر، احتمال وقوع زمین‌لرزه‌های بزرگ در مناطقی که قبلا لرزیده، بسیار بالا است. هرات نیز از این قاعده مستثنا نیست. گسل‌های فعال در این منطقه، تهدیدی دائمی برای شهر و باشندگان آن محسوب می‌شوند. نه تنها هرات، بلکه بسیاری از شهرهای بزرگ افغانستان، به‌ویژه مناطقی با فعالیت لرزه‌خیزی بالا، با خطر زمین‌لرزه دست‌وپنجه نرم می‌کنند. آینده‌ی این شهرها به‌شدت به آمادگی ما بستگی دارد؛ به دانش تخصصی، تقویت زیرساخت‌ها و مقاوم‌سازی ساختمان‌ها. این نوشته، نگاهی مختصری از مطالعات انجام‌شده در مورد زمین‌لرزه‌ی هرات در طول یک سال گذشته است. هدف از نگارش این متن، ارائه‌ی اطلاعات ساده و قابل فهم درباره‌ی زمین‌لرزه برای عموم مردم است. هرچند توضیح مفاهیم پیچیده‌ی زمین‌شناسی به زبان ساده کار آسانی نیست، اما تلاش شده است تا مطالب به‌طور واضح و روان بیان شوند.
نگاه کلی
از ۷ اکتبر تا ۱۵ اکتبر ۲۰۲۳، زمین‌لرزه‌های متوالی و قابل‌توجهی در غرب افغانستان، به‌ویژه در ناحیه هرات رخ دادند که شامل پنج رویداد لرزه‌ای با بزرگای بین ۶.۳ تا ۶.۵ بود. علاوه بر این، شش رخداد لرزه‌ای دیگر با بزرگای پنج تا شش نیز در منطقه‌ای به طول تقریبی ۷۰ کیلومتر با راستای شرقی-غربی، از شمال هرات تا شمال غوریان، ثبت شد. براساس داده‌های مرکز لرزه‌نگاری مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، تا ۲۶ اکتبر، تعداد زمین‌لرزه‌های با بزرگای چهار و بیشتر در غرب افغانستان به ۶۶ رخداد رسیده است. این تعداد رخدادهای لرزه‌ای در بازه‌ی زمانی کوتاه سه‌هفته‌ای، پدیده‌ای نادر و قابل توجه است.
زمین‌لرزه‌های مذکور منجر به تلفات جانی و خسارات مالی زیادی شدند. بیش از دو هزار و ۵۰۰ نفر جان باختند و بیش از نُه هزار نفر زخمی شدند. در نتیجه‌ی این زمین‌لرزه، ۱۳ روستا در ولسوالی زنده‌جان، شامل روستاهای نایب رفیع، کرنیل، وردکی، پنجاب، سربلند، کشکک، کجکال، سیاه‌آب، اغزلک، بوتان، غارموشک، نوآباد، چشمه غوری و نایک کاملا تخریب شده و هزار و ۳۲۰ خانه ویران یا آسیب دیده‌اند. علت تخریب گسترده‌ی ساختمان‌ها، ماهیت سازه‌های خشتی-گلی و یا بنایی بوده که به‌دلیل عدم مقاومت کافی و ناتوانی در باربری، منجر به گسیختگی دیوارها و ریزش ساختمان‌ها شده است. اگر این زمین‌لرزه‌ها در مناطق روستایی با تراکم بالاتر رخ می‌داد، با توجه به سازه‌های ضعیف، تلفات و خسارات بیشتری محتمل بود.
محدوده‌ی پراکندگی زمین‌لرزه‌های مذکور دارای طولی معادل ۵۵ کیلومتر (در راستای شرقی-غربی) و پهنای ۲۵ کیلومتر (در راستای شمالی-جنوبی) است که در شمال‌غربی شهر هرات واقع شده است. در شکل-۱، توزیع زمین‌لرزه‌ها نشان داده شده است که توزیع شرقی-غربی آن‌ها نمایان‌گر راستای گسل عامل زمین‌لرزه‌ها است. براساس توالی زمانی رخدادهای لرزه‌ای، به نظر می‌رسد که زمین‌لرزه‌های جدیدتر میل به سمت شرق دارند. این امر احتمال مهاجرت زمین‌لرزه‌ها به سمت ایران و امتداد گسل‌های اصلی شناسایی‌شده را منتفی می‌سازد.
با توجه به شکل-۱، یک نکته‌ی مهم از بررسی سازوکار زمین‌لرزه‌های رخداده در غرب افغانستان این است که در گزارش‌ها و نقشه‌های موجود، مانند گزارش‌های USGS و کار (Shnizai, 2020)، گسل‌های هرات (هریرود غربی) در جنوب رومرکز زمین‌لرزه‌ها و گسل سیاه بوبک در شمال منطقه رومرکزی، به‌عنوان گسل‌های امتدادلغز معرفی شده‌اند. اما این توصیفات با سازوکار زمین‌لرزه‌های رخداده در اکتبر ۲۰۲۳ همخوانی ندارند. با توجه به شواهد موجود برای ماهیت راستالغز این گسل‌ها، این احتمال مطرح است که گسلی دیگر با سازوکار راندگی در شمال گسل هرات وجود دارد که ممکن است عامل این رخدادها باشد.
شکل-۱: توزیع زمین‌لرزه‌ها، پس‌لرزه‌ها و سازوکار کانونی غرب افغانستان رخدادهای ۷ تا ۳۰ اکتبر۲۰۲۳ در ولایت هرات.
زمین ساخت هرات
منطقه‌ی تحت تأثیر زمین‌لرزه‌های غرب افغانستان، در پهنه‌ی تکتونیکی سیستم گسلی هریرود غربی قرار دارد. در این پهنه حرکات راست‌لغز راستگرد در امتداد بخش‌های مرکزی و شرقی گسل هریرود، یک منطقه‌ی برشی راستگرد با امتداد شمالی جنوبی را که همراه با سیستم گسلی اصلی زمین درز سیستان است را قطع می‌کند. بخش غربی سیستم گسلی هریرود به‌وسیله‌ی یک انحراف ناگهانی به سمت جنوب‌غرب در دره هریرود مشخص می‌شود. این انحراف به سمت جنوب‌غرب ممکن است با یک پله‌ی چپ‌گرد، فشاری در سیستم گسلی راستالغز راستگرد هریرود منطبق شده باشد. تغییرشکل‌های گسترده‌ای همراه با بالاآمدگی و حرکات قائم در این منطقه دیده می‌شود. در این منطقه سیستم گسلی هریرود به دو شاخه تقسیم می‌شود؛ شاخه‌ی شمال‌غربی، که از سنگ‌بستر و مجموعه حوضه‌های شمال هرات عبور می‌کند. سنگ‌ها در این منطقه به سن میوسن و اواخر پلیستوسن هستند که تغییرشکل‌های اواخر سنوزئیک و کواترنری را که تا اکنون ادامه دارد، نشان می‌دهند. به سمت غرب این گسل با گسل راستالغز چپ‌گرد درونه و سیستم راندگی جنگل ۳ در شرق ایران یکی می‌شود. همچنین بخش غربی که به سمت غرب گسترش دارد، و حاشیه شمالی دره رودخانه هریررود در نزدیکی هرات است، تغییرشکل‌های پراکنده در رسوبات کواترنری در مجاورت گسل دیده می‌شود. توپوگرافی متفاوت در بخش‌های غربی و جنوب‌غربی هرات نسبت به بخش‌های شرقی و مرکزی سیستم گسلی هریرود بیان‌گر الگوی تکتونیکی متفاوت در این مناطق است. توپوگرافی پشته و حوضه در بخش غربی منطقه نشان‌دهنده‌ی نیروهای تکتونیکی کششی در این بخشی از منطقه است. در غرب هرات، بخش غربی سیستم گسلی هریرود در نزدیکی حاشیه شمالی حوضه‌ای به وسعت تقریبی۵۰ کیلومتر پایان می‌یابد.
خطر لرزه‌خیزی افغانستان
خطر زمین‌لرزه و لرزه‌خیزی در افغانستان، همان‌طور که اشاره شد، ناشی از حرکت به سمت شمال صفحه‌ی عربی در بخش باختری کشور با نرخ تقریبا ۳۳ میلی‌متر در سال و حرکت به سمت شمال صفحه‌ی هند با نرخ بیش از ۳۹ میلی‌متر در سال در بخش شرقی افغانستان است. این حرکات منجر به فرورانش صفحات عربی و هند به زیر پلیت افغانستان و اوراسیا می‌شود. هم‌زمان با حرکت صفحه‌ی هند نسبت به بلوک افغان به سمت شمال، یک زون تراپشارش چپ‌گرد در مرز بین صفحات هند و افغان به‌وجود آمده است که شواهدی از مقادیر بالای کوتاه‌شدگی را نشان می‌دهد. این مرز برخوردی در جنوب و شرق افغانستان پهنایی صدها کیلومتری دارد. وجود گسل‌های فعال متعدد در جنوب افغانستان با نرخ لغزش بالا، باعث رخداد زمین‌لرزه‌ها در بخش‌های شرقی و جنوب‌شرقی کشور در زون ترافشارش پهناور مذکور شده است.
براساس نقشه‌های ارائه‌شده توسط USGS که برمبنای امتداد دو سامانه‌ی گسلی اصلی افغانستان و شاخه‌های جانبی آن تهیه شده است، نقشه گسل‌های اصلی کشور به نمایش درآمده است. تحلیل خطر زمین‌لرزه با توجه به امتداد این سامانه‌های گسلی و با استفاده از داده‌های تاریخی و دستگاهی زمین‌لرزه‌ها محاسبه شده و در شکل-۲ برای دو سطح خطر زمین‌لرزه دو درصد در ۵۰ سال (شکل سمت چپ) و ۱۰ درصد در ۵۰ سال (شکل سمت راست) ارائه شده است.
نکته‌ی مهم در نقشه خطر زمین‌لرزه برای دوره‌ی بازگشت ۴۷۵ ساله (شکل سمت راست)، عدم مشاهده‌ی تأثیر محسوس جنبائی سامانه‌ی گسلی هریرود، به‌ویژه در محدوده‌ی رخداد زمین‌لرزه‌های اکتبر ۲۰۲۳ غرب افغانستان است. با این‌حال، برای دوره‌ی بازگشت طولانی‌تر دو هزار و ۴۷۵ ساله (شکل سمت چپ)، اثر سامانه‌ی گسلی هریرود در تحلیل خطر زمین‌لرزه ملموس‌تر و قابل مشاهده است. این امر نمایان‌گر نادیده‌گرفتن خطر بالقوه‌ی گسل‌های غرب افغانستان در نقشه‌های پیشین است و با توجه به رخداد زمین‌لرزه‌های اخیر،ضرورت بازنگری در نقشه‌های خطر زمین‌لرزه‌ی افغانستان به‌شدت احساس می‌شود.
گسل مسبب زمین‌لرزه‌های هرات
برای شناسایی دقیق‌تر گسل مسبب زمین‌لرزه‌های هرات، نیاز است گسله‌های محدوده مورد ارزیابی قرار گیرند. یکی از مهم‌ترین منابع معتبر برای شناسایی گسله‌های افغانستان، از جمله ولسوالی‌های آسیب‌دیده از زمین‌لرزه‌های ۷ تا ۳۰ اکتبر ۲۰۲۳، نقشه‌ی زمین‌شناسی سال ۱۹۷۷ کشور افغانستان است (عبدالله و چمیریلیف، ۱۹۷۷). گسل سیاه بوبک با راستای شمال‌غربی-جنوب‌شرقی در شمال محدوده‌ی پراکنش زمین‌لرزه‌های اکتبر ۲۰۲۳ هرات قرار دارد و شامل سگمنت‌های مختلفی است. با این‌حال، به‌دلیل کمبود داده‌های زمین‌لرزه‌های دستگاهی در مجاورت این گسل، اطلاعات کاملی در مورد توان لرزه‌زایی آن در دست نیست. علاوه بر این، سامانه‌ی گسلی هریرود غربی نیز در این محدوده واقع شده است که در بخش‌های جنوبی با دیگر گسل‌ها هم‌مرز است. این سامانه، همان‌طور که در نقشه‌ها نیز قابل مشاهده است، از سگمنت‌های متعددی تشکیل شده است که در واقع مرز بین دو زون شمالی و جنوبی تکتونیکی اصلی افغانستان را تشکیل می‌دهد. موقعیت گسل سیاه بوبک در شمال منطقه و با راستای شمال‌غربی-جنوب‌شرقی در شکل-۳ نشان داده شده است. نام سیاه بوبک برگرفته از ارتفاعات شمال‌غربی ولایت هرات است. با تلفیق موقعیت گسل‌های نشان‌داده‌شده در شکل-۳ با نقشه پایه «Hill Shade» منطقه، همخوانی راستای گسل‌ها با عوارض مورفولوژیکی در غرب هرات قابل مشاهده است.
در خصوص سازوکار گسل‌های نشان‌داده‌شده در این نقشه، براساس مطالعه (Shnizai, 2020) و گزارش‌های USGS، هر دو گسل به‌عنوان گسل امتدادلغز معرفی شده‌اند. رومرکز زلزله‌های رخداده بین ۷ تا ۳۰ اکتبر ۲۰۲۳ در بین گسل‌های سیاه بوبک در شمال هرات و در جنوب پراکنده است. براساس سازوکارهای ارائه‌شده توسط مراجع جهانی گزارش زمین‌لرزه USGS) ، EMSC، (GFZ، گسل مسبب زلزله‌های اصلی باید دارای سازوکار راندگی باشد، در حالی که گسل‌های نشان داده شده در نقشه (شکل-۳) به‌عنوان گسل‌های امتدادلغز شناخته شده‌اند.
نتایج دورسنجی (Beitollahi et al., 2023; Zhenjiang Liu et al., 2023) نشان می‌دهند که مسبب زمین‌لرزه‌های هرات گسلی غیر از گسل‌های سیاه بوبک و هریرود است، که دارای شیبی به سمت شمال با اندکی میل به شرق میباشد؛ این نتیجه به‌دلیل قرارگیری بخش بالاآمده در شمال محدوده‌ی جابه‌جایی است. براساس تصاویر دورسنجی، سازوکار راندگی برای این زمین‌لرزه‌ها قابل توجیه است. همچنین، موقعیت احتمالی گسل مسبب در محدوده‌ی مرزی بین دو پهنه‌ی قرمز و آبی‌رنگ مشخص شده است. این گسل حدسی از شش کیلومتری شمال روستای نایب رفیع، سه کیلومتری شمال روستای آسیاباد، هفت کیلومتری جنوب روستای سه‌آب، ۴.۵ کیلومتری روستای وردک‌ها (کرنیل)، و از مجاورت روستای خواجه سربور عبور می‌کند.
آینده‌ی شهری در بند گسل؛ چه باید کرد؟
هرات یکی از شهرهای تاریخی افغانستان با پیشینه‌ی غنی و فرهنگی برجسته، در منطقه‌ای واقع شده که مستعد زمین‌لرزه است. این شهر، به‌دلیل قرارگرفتن در نزدیکی سیستم‌های گسلی فعال، به‌ویژه گسل‌های هرات و فراوانی زمین‌لرزه‌های سال‌های اخیر، همواره با خطرات طبیعی مواجه بوده است. آینده‌ی این شهر به شکل چشم‌گیری به مدیریت این مخاطرات و تلاش‌های برنامه‌ریزی‌شده برای کاهش آسیب‌های ناشی از زمین‌لرزه وابسته است. زمین‌لرزه‌های اخیر در هرات نشان‌دهنده‌ی فعالیت‌های لرزه‌ای در منطقه بوده و بر اهمیت شناسایی دقیق گسل‌ها و درک ساختار زمین‌شناسی منطقه تأکید می‌کند. گسل‌های فعال در هرات، شامل گسل‌های امتدادلغز و فشارشی هستند که به‌دلیل فعالیت مداوم خود، تنش‌های زیادی را در پوسته زمین تجمع داده و می‌توانند به‌طور ناگهانی انرژی زیادی را آزاد کنند. این رخدادها می‌تواند منجر به زمین‌لرزه‌های بزرگ و ویرانگر شود.
یکی از اساسی‌ترین جنبه‌های برنامه‌ریزی شهری برای آینده‌ی هرات، انجام تحقیقات لرزه‌شناسی و تهیه نقشه‌های دقیق خطر لرزه‌ای است. استفاده از داده‌های لرزه‌ای برای شبیه‌سازی و تحلیل وقوع زمین‌لرزه، به تصمیم‌گیران این امکان را می‌دهد که ساخت‌وسازهای ایمن‌تر را ترویج دهند. چنانچه تجربه‌ی تلخ زمین‌لرزه‌ی سال گذشته نشان داد که بیشترین قربانی‌ها و خسارات ناشی از عدم مقاومت سازه‌ها بودند که تعدادی زیادی زیر آوارها گیر مانده و نهایتا جان‌های‌شان را از دست دادند. در کنار اقدامات مهندسی، آگاهی‌رسانی عمومی و آموزش شهروندان نیز بسیار مهم است. با تأسف هنوز در افغانستان به اکثر پدیده‌های طبیعی چون زمین‌لرزه برخورد غیرعلمی می‌شود و به‌جای آن، عقاید و باورهای کهنه و غلط مردم را به‌دست اغفال سپرده نه تنهای برای نجات از آن تلاش نمی‌کنند که به‌عنوان نتیجه‌ی اعمال و رفتارهای خود می‌پذیرند. نه تنها هرات بلکه تمام شهرها و مناطق مهم افغانستان باید به مناطقی تبدیل شوند که شهروندان با اصول ایمنی در برابر زمین‌لرزه آشنا باشند و بتوانند در مواقع بحران به درستی عمل کنند. این آموزش‌ها می‌تواند شامل مانورهای دوره‌ای و اطلاع‌رسانی از طریق رسانه‌های محلی باشد تا مردم آماده‌ی مواجهه با شرایط اضطراری باشند.
از جنبه‌ای دیگر، در برنامه‌ریزی‌های شهری، ایجاد فضای باز و پناهگاه‌های عمومی برای تجمع افراد در هنگام وقوع زمین‌لرزه می‌تواند به‌عنوان راهکاری مؤثر در نظر گرفته شود. همچنین، استفاده از مصالح ساختمانی سبک و مقاوم، و نظارت دقیق بر پروژه‌های ساختمانی، نقش مهمی در افزایش ایمنی ساختمان‌ها خواهد داشت. با وجود چالش‌های ناشی از سیستم‌های گسلی فعال، هرات می‌تواند با برنامه‌ریزی مناسب، تبدیل به شهر ایمن‌تر برای نسل‌های آینده شود. اقدامات پیش‌گیرانه، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و افزایش سطح آگاهی عمومی، می‌تواند موجب کاهش آسیب‌ها و تضمین آینده‌ی روشن‌تر برای این شهر تاریخی و ارزشمند گردد.