ادبیات فارسی پر است از سخنان درشت در مذمت مار. چه‌کسی گمان می‌کرد که این موجود غالبا خطرناک روزی در هرات این‌چنین خواستنی شود؟ در جمعه‌‌بازار منطقه‌ی «پل پشتون» هرات، مارهای مختلفی از جمله افعی، کبرا، بوا و چند گونهی دیگر در داخل کیسه‌های پارچه‌ای برای فروش عرضه می‌شوند. از چند سال به این‌سو، خریدوفروش مارهای زهری و غیرزهری در این بازار رونق زیادی گرفته است. اما این رونق، بهای سنگینی برای محیط زیست و کشاورزی منطقه دارد، زیرا شکار بی‌رویه مارها در زمین‌های زراعتی باعث برهم خوردن تعادل طبیعی اکوسیستم، افزایش آفات کشاورزی و رشد شمار حیوانات موذی، به‌‌ویژه موش‌ها شده است.
در حالی که گروهی از مارگیران با شکار این گونه معاش روزانه‌ی خود را تأمین می‌کنند و آن را تنها راه درآمد شان می‌دانند، کشاورزان و باغداران به‌شدت نگران تأثیر این روند بر زمین‌های زراعتی و محصولات خود هستند. آنان بارها خواستار جلوگیری از شکار بی‌رویه مارها شده‌اند تا از گسترش آفات و آسیب‌های زیست‌‌محیطی جلوگیری شود.
در ویدیویی، یکی از جوانان هرات در منطقه‌ی دروازه‌ی قندهار ماری را که در دست دارد روی آسفالت رها می‌کند. پس از آن‌که جمعیتی از مردم برای تماشا گرد آمدند، او دوباره مار را با دستانش می‌گیرد و سر آن را با دندان‌های خود جدا می‌کند و سپس به خوردن آن ادامه می‌دهد. ویدیوهای متعددی از این اقدام در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده که هدف آن تفریح عنوان شده است. بسیاری از کاربران این اقدام را محکوم کرده و آن را ترویج خشونت دانسته‌اند. کارشناسان محیط زیست هشدار می‌دهند که به‌دلیل شکار بی‌رویه مارها برای فروش، استفاده از زهر آن‌ها و همچنین نگهداری به‌عنوان حیوان تزئینی، جمعیت این گونهی حیوانی در زمین‌های زراعتی هرات به‌طور قابل‌توجهی کاهش یافته است.
قدیر، یکی از باشندگان ولسوالی کرخ هرات نخستین‌بار هفت سال پیش هنگام رفتن به جمعه‌‌بازار پل پشتون با خریدوفروش مار آشنا شد. همان روز علاقه‌‌مند این کار شد و از آن زمان تا کنون به مارگیری روی آورده است.
این مرد ۲۷ ساله هفته‌ی دو بار به زمین‌های زراعتی ولسوالی کرخ و برخی دیگر از ولسوالی‌های هرات می‌رود تا مار شکار کند. او روش خاصی برای شکار دارد: با استفاده از چوب‌های بلند و پرتاب سنگ به سمت مار، آن را در دام می‌اندازد. این روش، اگرچه ساده به نظر می‌رسد، اما گاهی باعث آسیب جدی یا حتا مرگ مارها می‌شود.
قدیر می‌گوید مارگیری کار آسانی نیست و خطرات بسیاری دارد. او سه بار توسط مارهای زهری گزیده شده، اما با خوش‌‌شانسی از مرگ نجات یافته است؛ «در روزهای اول که به مارگیری شروع کردم، مهارت نداشتم. قبل از رفتن به شکار، از داروخانه پادزهر مار خریداری می‌کردم و بعد به شکار می‌رفتم. مارها تا کنون سه بار من را نیش زده‌اند. در دقیقه‌های اول، درد و سوزش بسیار خطرناکی داشتم، اما بعد از تزریق پادزهر، حالم بهتر می‌شد. قبلا چوبی داشتم که در نوک آن دو شاخه‌ی فلزی بود و با آن مار را می‌گرفتم، اما حالا با تجربه و مهارتی که پیدا کرده‌ام، بدون خطر مار را به دام می‌اندازم.»
کاهش شدید شمار مارها
افزایش شمار مارگیران در هرات باعث شده تا جمعیت مارها در زمین‌های زراعتی به‌شدت کاهش یابد. بهگفتهی قدیر، سه سال پیش او به‌طور میانگین هفته‌ای بین ۱۱ تا ۱۶ مار شکار می‌کرد، اما امسال این تعداد به پنج تا هشت مار در هفته کاهش یافته است. در نتیجه، درآمد او نیز از حدود ۱۰ هزار افغانی در هفته به تنها دو هزار افغانی رسیده است.
این کاهش چشم‌گیر شمار مارها، هشدار جدی برای محیط زیست است، زیرا با کم‌شدن مارها، موش‌ها و سایر خزندگان موذی فرصت پیدا می‌کنند تا به سرعت افزایش یابند و زمین‌های زراعتی را تهدید کنند.
قدیر در حالی به شکار مار ادامه می‌دهد که خودش هم می‌داند که این کار چه پی‌آمدهایی برای محیط زیست دارد؛ «می‌دانم که شکار مار به زمین‌های زراعتی آسیب می‌زند. موش‌ها و دیگر خزندگان زیاد می‌شوند، اما چاره‌ای ندارم. بیکارم و مجبور هستم برای تهیه نان فرزندانم شکار مار را ادامه دهم. چندین بار کشاورزان من را در حال شکار در زمین‌های‌شان دیده‌اند. برای این‌که دستگیر نشوم، مجبور شدم فرار کنم. تنها منبع درآمدم همین مارگیری است.»
کیلومترها به‌دنبال مار
غلام‌نبی، مرد ۳۵ ساله از ولسوالی انجیل هرات نیز سال‌ها است که به شکار مارها مشغول است. او هر روز با موتورسایکل خود تا ۳۰ کیلومتری خانه‌اش می‌رود تا مار شکار کند. غلام‌نبی هیچ مهارت دیگری جز مارگیری ندارد و تمام مخارج زندگی خانواده‌ی نُه نفری‌اش را از این راه تأمین می‌کند.
او درباره‌ی زندگی روزانه‌اش می‌گوید: «هر روز صبح، یک کیسه تکه‌ای برمی‌دارم و سوار موتورسایکل می‌شوم. به روستاهایی می‌روم که زمین‌های‌شان مار دارد. چاشت بهترین زمان برای بیرون آمدن مار از لانه است. خود را در تپه‌های خاکی زیر آفتاب سوزان پنهان می‌کنم و گاهی هم پشت درختی می‌نشینم و پتو را روی سرم می‌اندازم تا مار من را نبیند. وقتی مار روی زمین حرکت می‌کند یا از درخت بالا می‌رود، به آرامی نزدیک می‌شوم و آن را شکار می‌کنم. مارهایی را که می‌گیرم داخل کیسه می‌اندازم و کمی خاک روی آن‌ها می‌ریزم. سپس به خانه برمی‌گردم.»
غلام‌نبی بیش از یک‌دهه است که به شکار مار مشغول است و زمین‌های زراعتی و دشت‌های خاکی ولسوالی‌های انجیل، گذره، غوریان، زنده‌جان، کشک رباط‌‌سنگی و پشتون‌زرغون را برای شکار پیموده است. او در طول این سال‌ها ۲۵ گونهی مختلف مار از جمله کبرا، زنگی، افعی، بوا و کوری را شکار کرده و می‌گوید قیمت هر مار بسته به نوع و اندازه‌اش بین ۵۰۰ تا دو هزار و ۴۰۰ افغانی است.
او می‌گوید: «حالا گرفتن مار برایم خیلی آسان شده است و جزئی از زندگی من است. وقتی ماری را می‌بینم، بدون ترس به سراغش می‌روم و آن را می‌گیرم. تا حالا ۲۵ نوع مار مختلف با رنگ‌ها و طول‌های متفاوت را از زمین‌های زراعتی و دشت‌های خاکی هرات شکار کرده‌ام.»
اما غلام‌نبی نیز با مشکل کاهش چشم‌گیر جمعیت مارها روبه‌رو شده است؛ «امسال مارگیری دیگر مثل گذشته نیست. شکارچیان مار زیاد شده‌اند و جمعیت مارها نسبت به پارسال خیلی کمتر. مثلا، در منطقه‌ی سیاوشان قبلا مار زیاد بود، اما امسال تقریبا هیچ ماری پیدا نمی‌شود. حالا باید ساعت‌ها کمین کنیم تا شاید یکی دو مار شکار کنیم.»
بهگفتهی او، سه سال پیش هفته‌ای تا ۴۰ مار شکار می‌کرد، اما اکنون این تعداد به ۱۰ تا ۱۵ مار در هفته کاهش یافته است. این کاهش نهتنها درآمد او را کم کرده بلکه نشان‌‌دهنده‌ی بحرانی جدی برای محیط زیست و کشاورزی هرات است.
شوق خطرناک؛ نگهداری مارها در خانه
شکار بی‌رویه مارها تنها به فروش و درآمد محدود نمی‌شود بلکه برخی افراد این خزندگان را به‌دلیل علاقه‌ی شخصی خریداری می‌کنند. حفیظ، مرد ۴۰ ساله از باشندگان هرات یکی از مشتریان ثابت جمعه‌‌بازار پل پشتون است که مارهای سمی و غیرسمی را برای نمایش و زینت در خانه نگه می‌دارد.
در یکی از روزهای بازار، حفیظ سه مار از جمله افعی خریداری کرد. قیمت این مارها به ترتیب ۸۰۰، هزار و ۳۰۰ و هزار و ۷۰۰ افغانی بود. پیش از تحویل، مارگیر دندان‌های زهری مارهای سمی را کشید تا خطر نیش‌زدن از بین برود.
او می‌گوید: «من شوق زیادی به نگهداری مار دارم. هر ماه دو بار به جمعه‌‌بازار می‌آیم و مار می‌خرم. دفعه‌ی قبل دو مار کبرا خریدم که هر کدام دو هزار افغانی قیمت داشت. این بار افعی گرفتم. مارهایی که می‌خرم معمولا پس از یک یا دو هفته در داخل شیشه می‌میرند و من دوباره به بازار می‌آیم تا مارهای جدید بخرم. تا حالا بیش از ۳۰ مار خریده‌ام و بیشتر از ۵۰ هزار افغانی خرج کرده‌ام. اما پشیمان نیستم، چون این شوق من است.»
او حتا در منزل خود اتاقی مخصوص مهمانان دارد که در آن فضای شیشه‌ای برای نگهداری مارها طراحی کرده است؛ «هر جمعه سه تا چهار مار می‌خرم و به خانه می‌برم. وقتی مهمان برایم می‌آید، دوست دارم مارهایم را هم ببینند.»
درماندگی کشاورزان در برابر افزایش موش‌ها
با کاهش جمعیت مارها، کشاورزان و باغداران هرات اکنون با هجوم آفات، به‌‌ویژه موش‌های کوچک و بزرگ مواجه شده‌اند. این موش‌ها نهتنها محصولات کشاورزی را نابود می‌کنند بلکه خسارات زیادی به زمین‌های زراعتی وارد می‌کنند.
عزیزاحمد، کشاورز ۳۵ ساله در روستای زیارتجاه در ولسوالی گذره از جمله کسانی است که به‌شدت از این وضعیت آسیب دیده است. او می‌گوید هر زمان شکارچیان را در زمین‌هایش ببیند، مانع آنا می‌شود؛ «وقتی برای نان چاشت به خانه می‌روم، شکارچیان مار به زمین‌های زراعتی من می‌آیند و مارها را شکار می‌کنند. مدت یک ماه می‌شود که موش‌های بزرگ و کوچک در زمین‌های من زیاد شده‌اند. قبلا که مارها بودند، هیچ‌وقت موش در زمین دیده نمی‌شد. حالا موش‌ها بذر را از زیر خاک بیرون می‌کنند و حتا ریشه‌ی درخت‌های میوه را می‌جوند. این برایم ضرر زیادی دارد.»
او می‌گوید: «از دو تا سه سال به این‌طرف جمعیت مارها کاهش یافته و همین باعث افزایش موش‌ها شده است. حالا برای محافظت از محصولات مجبور شده‌ایم از کودهای کیمیایی استفاده کنیم تا جوندگان کوچک محصولات را از بین نبرند، اما این کودها به خاک آسیب جدی می‌زنند.»
عزیزاحمد توضیح می‌دهد که زمین‌هایش زیر کشت نخود و لوبیا است و شب‌ها هنگام آبیاری با صحنه‌های نگران‌کننده‌ای روبه‌رو می‌شود؛ «وقتی شب برای آبیاری به زمین‌هایم می‌آیم، صدای دویدن موش‌ها را می‌شنوم و آن‌ها را می‌بینم که بر روی زمین می‌دوند. جمعیت موش‌ها خیلی زیاد شده است. گاهی شب‌ها تا صبح در زمین می‌مانم تا با سروصدا آن‌ها را فراری بدهم و محصولاتم را حفظ کنم.»
او بارها شکارچیان مار را دستگیر کرده و مجبورشان کرده است که مارهای شکارشده را به زمین بازگردانند، اما به‌دلیل افزایش شمار مارگیران، این تلاش‌ها نتیجه‌ی چندانی نداشته است.
کارشناسان محیط زیست نسبت به ادامه‌ی این روند هشدار می‌دهند. بهگفتهی آنان، کاهش شمار مارها به‌طور مستقیم باعث رشد سریع جمعیت جوندگان شده است. این جوندگان نهتنها محصولات زراعتی را نابود می‌کنند بلکه ناقل بیماری‌های خطرناکی مانند سالک و طاعون نیز هستند که می‌توانند از حیوانات کوچک به انسان‌ها منتقل شوند.
محمود (نام مستعار)، کارشناس محیط زیست، می‌گوید: «در گذشته ۲۵ گونه مار در هرات شناسایی شده بود، اما اکنون این تعداد به ۱۰ گونه کاهش یافته است. شکار بی‌رویه باعث شده که بیش از ۱۵ گونهی مختلف به‌طور کامل از بین برود. مارها از مهم‌ترین کنترل‌‌کنندگان طبیعی آفات هستند. با کاهش آن‌ها، موش‌ها و دیگر جوندگان به سرعت افزایش یافته‌اند و این موضوع نهتنها به زراعت آسیب می‌زند بلکه خطر بیماری‌های واگیردار را نیز افزایش می‌دهد.»
او تصریح می‌کند که نبود مارها تعادل طبیعی زمین‌های کشاورزی را به‌هم می‌زند و کشاورزان را ناچار به استفاده‌ی گسترده از کودهای شیمیایی می‌کند که خود تهدیدی دیگر برای خاک و محصولات است.
کارشناسان هشدار می‌دهند که اگر این روند ادامه یابد، هرات با بحران جدی در حوزه کشاورزی و سلامت عمومی روبه‌رو خواهد شد؛ بحرانی که مقابله با آن به مراتب دشوارتر و پرهزینه‌تر از جلوگیری از شکار بی‌رویه مارها است.
شکار بی‌رویه مارها در هرات اکنون به تهدید جدی برای محیط زیست، کشاورزی و سلامت عمومی تبدیل شده است. کاهش شدید جمعیت مارها باعث افزایش بی‌سابقه‌ی موش‌ها و سایر آفات شده که هم محصولات کشاورزی را نابود می‌کنند و هم خطر شیوع بیماری‌های خطرناک را به همراه دارند.
اگر اقدامات فوری برای جلوگیری از شکار بی‌رویه، آگاهی‌دهی به مردم و ایجاد شغل‌های جایگزین برای مارگیران انجام نشود، بحران فعلی می‌تواند به فاجعه‌ای گسترده برای منطقه تبدیل شود؛ فاجعه‌ای که عواقب آن دامن‌گیر همه‌ی باشندگان هرات خواهد بود. این در حالی است که اداره‌ی محلی طالبان در هرات هیچ برنامه‌ای برای مقابله با شکار بی‌رویه مارها ندارد. براساس روایت مارگیران، بخشی از مارها و زهرهای آن‌ها به ولایت‌های قندهار، هلمند و کابل منتقل می‌شود.