محمدکریم، مرد شصت‌ساله از روستای سیاوشان در ولسوالی گذره ولایت هرات، روز خود را با چرخاندن تخته‌های سولر به سمت نور آفتاب آغاز می‌کند تا بتواند با استفاده از انرژی آفتاب، آب را با پمپ خورشیدی از عمق سی‌متری زمین بالا بکشد و کشتزار شالی‌اش را آبیاری کند. شالی اما از جمله محصولاتی است که نیاز به آب فراوان دارد و برای رشد مؤثر، باید ریشه‌های آن شب و روز، در طول چهار ماه، غرق در آب بمانند. دوام کشت شالی، بحران کم‌آبی را در سیاوشان تشدید خواهد کرد. به نظر کارشناساسان، گسترش این روش (حفر چاه‌های بیشتر و عمیق‌تر و تسریع روند پمپاژ آب با نیروی خورشیدی) از یک‌سو به آنچه «تخلیه سفره‌ی آب زیرزمینی» (Aquifer Depletion) خوانده می‌شود می‌انجامد و از سویی دیگر، ممکن است در درازمدت باعث فرونشست زمین شود و ایمنی عمومی مناطق تحت فشار را با خطر مواجه کند.
دو سال پیش، یک حلقه چاه با سیستم سولری برای آبیاری ده جریب زمین محمدکریم کافی بود، اما اکنون سطح آب‌های زیرزمینی چنان پایین آمده که او برای هر جریب زمین، ناگزیر به حفر یک چاه جداگانه شده است. محمدکریم می‌گوید: «در سالهای گذشته ده جریب زمین را تحت کشت شالی قرار می‌دادم، اما امسال بهدلیل کمبود آب‌های زیرزمینی و کاهش بارندگی، تنها پنج جریب زمین را شالی کِشتم.»
هر حلقه چاه زمین‌های محمدکریم که به عمق چهل متر و فواصل پنجاه متری از یک‌دیگر قرار دارند، مجهز به شش تا هشت تخته سولر بزرگ مستقل هستند. محمدکریم می‌گوید که هر تخته سولر را به هزینه‌ی تقریبی شش هزار و ۵۰۰ افغانی خریداری کرده است. او می‌افزاید: «هر حلقه چاه، با هزینه‌ی حفر، چوکات سولر و خود سولرها، در مجموع حدود یک لک افغانی هزینه برداشته است.»
با تمام این هزینه‌ها، محصولی که بهدست می‌آید، چندان رضایتبخش نیست. محمدکریم می‌گوید که بهطور میانگین، از هر جریب زمین شالی، حدود سه هزار کیلوگرام برنج برداشت می‌کند و هر هزار کیلوگرام آن را در بازار به بهای تقریبی سی هزار افغانی می‌فروشد. بااین‌حال، این میزان درآمد، در مقایسه با هزینه‌های تأمین آب و حفظ زمین، ناچیز است.
محمدکریم می‌گوید: «با وجودی که تأمین آب شالی‌زارها از طریق چاه‌های سولری صورت می‌گیرد، همه ساله میزان برداشت محصول در فصل درو رضایتبخش نیست. وقتی آب مستقیم از چاه به کشتزار وارد می‌شود، بسیار سرد است. این آب سرد برای رشد ریشه‌های شالی مناسب نیست. باید آبی که به زمین می‌رسد، کمی گرم باشد تا شالی‌ها خوب رشد کنند و محصول بیشتری بهدست بیاید. من وقتی میزان مصرف آب و هزینه‌ها را حساب می‌کنم، این درآمد واقعا ناچیز است.»
هر چاه سولری، در هر ثانیه حدود چهار اینچ آب را به سطح زمین پمپ می‌کند. این حجم سنگین برداشت آب، فشار شدیدی بر منابع آب زیرزمینی وارد کرده است. به همین دلیل، شماری از چاه‌های آب در روستای سیاوشان خشک شده‌اند و خطر نابودی کامل منابع آبی این منطقه را تهدید می‌کند.
بر پایه آمارهایی که کارشناسان منابع آبی به روزنامه اطلاعات روز ارائه کرده‌اند، برای هر جریب زمین شالی‌زار، بهطور میانگین بین یازده تا سیزده هزار متر مکعب آب مصرف می‌شود. این مقدار شامل آب مورد نیاز برای آماده‌‌سازی اولیه زمین، مرحله‌ی کشت نهال و رشد کامل شالی است؛ آبی که در شرایط کمبود شدید منابع زیرزمینی، به یک ثروت حیاتی برای جامعه‌ی محلی تبدیل شده است.
کاهش سطح آب‌های زیرزمینی
استفاده از تخته‌های سولری برای استخراج آب در افغانستان به سرعت در حال گسترش است. کشاورزان با نصب سیستم‌های آبیاری مجهز به انرژی آفتابی، هزینه‌های تأمین آب را کاهش داده‌اند؛ اما در مقابل، این سهولت دسترسی به آب باعث افزایش مصرف آب‌های زیرزمینی شده و خطر بی‌آبی در بسیاری از مناطق کشور، از جمله ولسوالی گذره ولایت هرات را تشدید کرده است.
عبدالودود، کشاورز ۵۲ سالهای از روستای سیاوشان محل کورت، سه سال پیش، با کاهش چشم‌گیر بارندگی‌ها و ازبین‌رفتن منابع آبی سطحی، ناچار شد برای دو جریب زمین زراعتی‌اش چاهی حفر کند و آن را با سیستم سولری مجهز سازد. او می‌گوید: «برای دسترسی به آب، چاهی به عمق ۳۰ متر به هزینه‌ی ۵۰ هزار افغانی حفر کرده‌ام و شش تخته سولر بزرگ را به هزینه‌ی ۴۸ هزار افغانی خریدم و مقدار ۲۰ هزار افغانی هم برای چوکات و ستون‌اش مصرف کردم. این سیستم در هر ثانیه حدود چهار اینچ آب پمپ می‌کند و آن را به دو جریب زمین زراعتی‌ام می‌رساند.»
در سالهای گذشته، زمین‌های محل کشت عبدالودود بهدلیل فراوانی منابع آبی، به کشت شالی اختصاص یافته بودند، اما کنون کاهش شدید عمق آب‌های زیرزمینی در ولسوالی گذره، به‌ویژه در منطقه‌ی کورت، بسیاری از کشاورزان را وادار کرده تا از کشت شالی دست بکشند و به سراغ کشت‌های جایگزین چون بادنجان رومی و لوبیا بروند.
او از کاهش پیوسته‌ی سطح آب‌های زیرزمینی در منطقه ابراز نگرانی می‌کند: «سه سال پیش، در این منطقه چاه‌ها به عمق شش متری به آب می‌رسیدند، اما اکنون بهدلیل استفاده بی‌رویه از منابع آبی، سطح آب‌ها حدود شش متر پایین آمده و اکنون باید تا عمق ۱۲ متری چاه حفر شود تا به آب برسد.»
عدم مدیریت منابع آبی در زمین‌های زراعتی، در کنار استفاده بی‌رویه و گسترش چاه‌های سولری، سبب شده تا طی تنها سه سال، سطح آب‌های زیرزمینی در کورت سیاوشان بیش از ۱۲ متر کاهش یابد. بر پایه گفته‌های منابع محلی، در برخی بخش‌های کورت، چاه‌های دستی بهطور کامل خشک شده‌اند و اکنون برای دسترسی به آب، حفر چاه‌های سولری با عمق ۳۱ متر ضروری شده است.
تجارت پررونق در سایه بحران آب
با شدت‌گرفتن بحران کم‌آبی در ولایت هرات، تقاضا برای خرید سولرهای آبیاری بهگونهی چشم‌گیری افزایش یافته است. کشاورزان که برای نجات زمین‌های‌شان به‌‌دنبال راهی برای استخراج آب هستند، اکنون بیش از پیش به‌سوی استفاده از انرژی خورشیدی گرایش یافته‌اند. بیشتر این سولرها از کشور چین وارد افغانستان می‌شوند و بهای هر تخته‌ی آن بسته به کیفیت و ظرفیت، بین هزار و ۸۰۰ تا پنج هزار و ۵۰۰ افغانی متغیر است.
غلام‌‌حضرت یکی از فروشندگان باسابقه‌ی سولر در جاده بهزاد شهر هرات است که بیش از ۱۳ سال در این حوزه فعالیت دارد. او توضیح می‌دهد که کاهش میزان بارندگی و افت چشم‌گیر سطح آب‌های زیرزمینی باعث شده کشاورزان برای آبیاری زمین‌های‌شان به خرید تخته‌های سولر روی بیاورند.
او می‌گوید: «سال گذشته در هفته حدود ۱۰۰ تخته سولر می‌فروختیم، اما امسال این رقم به بیش از ۲۰۰ تخته در هفته رسیده است. کشاورزان زیادی برای خریداری سولری می‌آیند و این باعث شده که دکان‌های سولرفروشی زیاد شود.
آبیاری قطره‌ای
در پی کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی، شماری از کشاورزان در ولایت هرات به استفاده از سیستم آبیاری قطره‌ای روی آورده‌اند؛ روشی که می‌تواند منابع محدود آب را به شکل مؤثر و هدفمند مدیریت کند. این سیستم نه‌‌تنها در کاهش مصرف آب مؤثر است، بلکه برای کشت‌هایی که به آب فراوان نیاز دارند نیز راه‌‌حلی پایدار محسوب می‌شود.
محمود، یکی از کشاورزان منطقه‌ی پل مالان در ولسوالی گذره از جمله کسانی است که بهدلیل افت منابع آبی، به این شیوه‌ی مدرن آبیاری روی آورده است. او پیپ‌های کوچکی را از مسیر چاه سولری به‌گونه‌ای شاخه‌ای به زمین تحت کشت برده است و در هر ده سانتی‌متر یک سوراخ در این پیپ‌ها وجود دارد که آب از آن به زمین جریان پیدا کند.
او می‌گوید که از پنج ماه پیش، ۲۵ جریب زمین زراعتی‌اش را که شامل کشت تربوز، بادنجان رومی، بادرنگ و جواری است، با هزینه‌ی ۹۵ هزار افغانی به سیستم آبیاری قطره‌ای مجهز کرده است.
محمود می‌افزاید: «قبلا با سیستم آب قطره‌ای آشنا نبودم و آب زیادی مصرف می‌کردم. در برخی موارد، آب حتا به بخش‌هایی از زمینم نمی‌رسید. اما حالا با استفاده از آبیاری قطره‌ای، تمام زمین‌هایم بهطور یکنواخت آبیاری می‌شود و از هدررفت آب جلوگیری شده است.»
برای محمود و شماری دیگر از کشاورزان، آشنایی با این سیستم از طریق صفحات مجازی آغاز شده و بسیاری از آنان پس از جست‌وجو و تماس با توزیع‌کنندگان تجهیزات آبیاری، توانسته‌اند زمین‌های زراعتی‌شان را به این سیستم مجهز کنند.
محمود در حال حاضر مالک حدود ۶۰ جریب زمین زراعتی در پل مالان است؛ منطقه‌ای که با بحران کم‌آبی روبه‌رو است. او تصمیم دارد در ماه‌های آینده، ۳۵ جریب باقی‌مانده زمین‌هایش را نیز به سیستم آبیاری قطره‌ای مجهز کند تا از هدررفت منابع آبی جلوگیری شود.
او می‌گوید: «منابع آبی از مهم‌ترین سرمایه‌های حیاتی ما هستند. از سایر کشاورزان نیز می‌خواهم که زمین‌هایی را که نیاز به آب زیاد دارند، به سیستم آبیاری قطره‌ای مجهز کنند تا بتوانیم از مصرف بی‌رویه‌ی آب‌های زیرزمینی جلوگیری کرده و این منابع ارزشمند را به درستی مدیریت کنیم.»
عزیزاحمد، دیگر کشاورز ولسوالی گذره نیز از تجربه‌ی مشابهی سخن می‌گوید. او حدود ۱۰ جریب زمین زراعتی خود را که زیر کشت تربوز قرار دارد، به سیستم آبیاری قطره‌ای مجهز کرده است. وی می‌گوید: «سه حلقه چاه سولری در داخل زمین‌هایم حفر کرده‌ام. قبل از سیستم آب قطره‌ای، آب به ۱۰ جریب زمینم نمی‌رسید و آب زیادی هدر می‌رفت. اما از سه ماه پیش، سیستم آبیاری قطره‌ای را با هزینه‌ی ۵۴ هزار افغانی راه‌اندازی کرده‌ام. حالا آب به تمام بخش‌های زمین یکنواخت می‌رسد و مصرف زیاد آب‌های زیرزمینی در زمین‌هایم کاهش یافته است.»
عزیزاحمد نیز همچون بسیاری از کشاورزان منطقه تأکید می‌کند که سطح آب‌های زیرزمینی بهگونهی چشم‌گیری کاهش یافته و ضروری است تمام کشاورزان به‌سوی روش‌های مدرن آبیاری مانند قطره‌ای حرکت کنند تا از نابودی بیشتر منابع آبی جلوگیری شود.
براساس تحقیقی که عبدالوهاب (نام مستعار)، کارشناس منابع آب، طی دو سال اخیر در ولایت هرات انجام داده، میانگین بارندگی‌ها در این مدت تنها بین ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلی‌متر در سال بوده است. این در حالی است که برای تأمین نیازهای آبی این ولایت و مقابله با خشک‌سالی، هرات سالانه به میانگین ۳۰۰ تا ۳۵۰ میلی‌متر بارندگی نیاز دارد.
براساس یافته‌های این تحقیق، در برخی ولسوالی‌های هرات، از جمله گذره، انجیل، زنده‌جان و پشتون‌زرغون سطح آب‌های زیرزمینی تا ۵۰ درصد کاهش یافته است. عبدالوهاب می‌گوید: «تحقیقات من در این ولسوالی‌ها نشان می‌دهد که بهدلیل استفاده بی‌رویه کشاورزان، طی این دو سال منابع آب زیرزمینی حدود پنج الی شش متر پایین آمده که اوسط درصدی نشان می‌دهد و این روند همچنان ادامه دارد. اگر همین روند ادامه یابد، در پنج سال آینده هرات ممکن است وارد مرحله‌ی خطر کامل منابع آبی شود.»
کارشناسان منابع آبی هشدار می‌دهند که حفر هزاران حلقه چاه بدون طرح مهندسی و نظارت فنی، زمین را از درون تهی ساخته و خطر فرونشست زمین در آینده‌ای نزدیک ولایت هرات را تهدید می‌کند. این مسأله در کنار بحران کم‌آبی، می‌تواند زیربنای یک فاجعه‌ی محیط‌زیستی و انسانی تمام‌عیار باشد.
یاداشت: نام‌ها در گزارش مستعار برگزیده شده‌اند.