از زمین‌لرزه‌ی اخیر در کنر چه می‌توان آموخت؟

هرچند رومرکز (Epicenter) زمین‌لرزه‌ی یک‌شنبه‌شب در ولایت ننگرهار بوده است، اما ولسوالی نورگل ولایت کنر (شکل) در معرض شدیدترین لرزش قرار داشته و بیشترین قربانی را نیز متحمل شده است. زمین‌لرزه‌ی یک‌شنبه‌شب با بزرگای (Magnitude) حدود (Mw 6.0) در امتداد گسل کنر (Kunar Fault) رخ داده است. تا کنون بیشتر از پنج پس‌لرزه با بزرگای تا ۵.۲ درجه‌ی ریشتر در اطراف رومرکز زمین‌لرزه‌ی اصلی به ثبت رسیده است. براساس گزارش‌های طالبان با تأکید بر این‌که این آمار نهایی نیست و امکان دارد تغییر دارد، ۸۰۰ نفر در کنر و ۱۲ نفر در ننگرهار جان باخته و بیش از دو هزار و ۵۰۰ نفر در کنر، ۲۵۵ نفر در ننگرهار، ۵۸ نفر در لغمان و چهار نفر در نورستان زخمی شده‌اند. بیشترین تلفات مربوط به ولسوالی‌های نورگل، سوکی، وتی‌پور، منوگی و چپه‌دره در ولایت کنر است که در آن‌ها چندین روستا به‌طور کامل ویران شده‌اند.

شدت تخریب و تلفات ناشی از این زمین‌لرزه به‌دلیل عمق کم وقوع آن و ساخت‌وسازهای ضعیف مناطق کوهستانی بسیار زیاد بوده است. رانش زمین و وقوع پس‌لرزه‌های متعدد، عملیات امدادرسانی را دشوار کرده و دسترسی به مناطق آسیب‌دیده را با مشکلات فراوانی مواجه کرده است. لرزش‌های این زمین‌لرزه تا کابل و شهرهای نزدیک مرز پاکستان همچون اسلام‌آباد نیز احساس شده است. به احتمال زیاد ارقام قربانیان افزایش خواهد یافت. ولسوالی‌های شیوا و کامه ولایت ننگرهار در مرحله‌های بعدی شدت زمین‌لرزه قرار گرفته‌اند که ممکن تلفات و ویرانی‌هایی در پی داشته باشند.

گسل کنر و فعالیت لرزه‌خیزی

گسل کنر یکی از گسل‌های فعال در شرق افغانستان است که با طول حدود ۱۳۰ کیلومتر، از ولایت ننگرهار به سمت ولایت کنر با راستای جنوب‌غربی-شمال‌شرقی؛ با نرخ لغزش (Slip rate) حدود یک میلی‌متر در سال (Ruleman et al., 2007) هرازگاهی مسبب زمین‌لرزه‌های نسبتا بزرگ می‌شود (شکل۱). گسل کنر پیشینه‌ی تاریخی از فعالیت لرزه‌خیزی دارد. در ۱۹ فبروری سال ۱۸۴۲ میلادی، زمین‌لرزه‌ای با بزرگای (Ms 7.5) در ولایت کنر و در راستای این گسل رخ داد (Ambraseys & Bilham, 2003).  همچنین این زمین‌لرزه احتمالا با سازوکار گسل ترکیبی از لغزش افقی و رانش فشاری (Oblique Thrust Faulting) در بخش جنوبی سیستم گسل کنر مرتبط بوده است. خسارت‌های قابل‌توجهی در قلعه‌ها، دیوارها، خانه‌ها و سازه‌های اطراف رخ داد و تعدادی کشته و زخمی به‌جا گذاشت، هرچند تلفات جانی نسبت به گستردگی خرابی‌ها نسبتا کم بود.

زمین‌لرزه‌ای به بزرگی حدود (Ms 6.4) ریشتر در سال ۱۹۱۲ در ولایت کنر در شرق افغانستان رخ داد. این زمین‌لرزه در عمق کم زمین اتفاق افتاده و منطقه‌ی کانونی آن در حوالی ۳۵ درجه‌ی عرض شمالی و ۷۱.۵ درجه‌ی طول شرقی قرار داشته است. این زمین‌لرزه باعث خسارات قابل‌توجهی در مناطق اطراف کنر شد و براساس گزارش‌ها، لرزه‌های پس از آن و شدت بالای ساختارهای لرزه‌ای در این ناحیه حاکی از فعالیت تکتونیکی فعال و پیچیده در  گسل کنر است.

در همین چند سال قبل نیز زمین‌لرزه‌ی مرگ‌بار و قدرتمند به بزرگی حدود ۵.۹ ریشتر در جولای ۲۰۲۲ در بخش‌هایی از شرق افغانستان رخ داد که بیش از هزار و  ۱۴۳ نفر کشته و حدود هزار و ۵۰۰ تا سه هزار نفر زخمی بر جای گذاشت. این زمین‌لرزه به‌عنوان یکی از کشنده‌ترین زمین‌لرزه‌های سال ۲۰۲۲ در افغانستان شناخته می‌شود. مرکز این زمین‌لرزه در ناحیه‌ای کوهستانی در شرق کشور بوده و مناطقی از ولایت‌های کنر، ننگرهار، و سایر مناطق همجوار تحت تأثیر قرار گرفتند. شدت تخریب‌ها به‌دلیل عمق کم زمین‌لرزه، ساخت‌وسازهای ضعیف در روستاهای این مناطق و توپوگرافی سخت‌گذر بسیار بالا بود. زمین‌لرزه باعث ریزش زمین، ویرانی گسترده‌ی خانه‌ها و زیرساخت‌های محلی شد و عملیات امدادرسانی با چالش‌های فراوانی همراه بود.

تکتونیک و زمین‌شناسی نواحی گسل کنر

ناگفته پیدا است که کل افغانستان متأثر از حرکت صفحه‌ی هند به سمت اوراسیا است و بیشترین رخدادهای زمین‌لرزه نیز در هندوکش-پامیر به‌دلیل این برخورد و وجود دو فرورانش (Subduction) دوگانه و در مقابل هم در این منطقه است و چون ضخامت پوسته (Crust) زمین در این منطقه بیشتر است، اکثر زمین‌لرزه‌ها از نوع عمقی هستند که روی سطح زمین تأثیرات اندک دارند و گاها بی‌تأثیر هستند. اما زمین‌لرزه‌ی اخیر در اطراف گسل کنر از نوع زمین‌لرزه‌ی سطحی است که به نظر می‌رسد ربطی به فرورانش نداشته باشد. با توجه به این‌که ضخامت پوسته (Crustal thickness) در اطراف گسل کنر کم (کم‌تر از ۵۰ کیلومتر) است، زمین‌لرزه‌های سطحی و کم‌عمق دور از انتظار نیست. با توجه به زمین‌شناسی و جنس سنگ‌های شرق افغانستان و این منطقه، و نظر به تاریخ زمین‌لرزه‌ها، سطح آستانه برای بزرگای زمین‌لرزه بیشتر از هفت دور از انتظار است و چون زمین این منطقه توانایی تحمل انرژی بیشتر را ندارد، زمین‌لرزه‌های با بزرگای متوسط به وقوع می‌پیوندند که بیشتر دارای عمق‌های کم هستند.

چه باید کرد؟

با توجه به شرایط زمین‌شناسی و ساختار لرزه‌ای منطقه‌ی اطراف گسل کنر در شرق افغانستان که زمین‌لرزه‌های سطحی و کم‌عمق در آن شایع است و ظرفیت تحمل انرژی زمین در این ناحیه محدود می‌باشد، اتخاذ راهکارهای مؤثر برای کاهش خسارات ناشی از زمین‌لرزه ضروری است. در این راستا، نکات زیر قابل توصیه است:

1. استانداردسازی و مقاوم‌سازی ساختمان‌ها: استفاده از فناوری‌ها و استانداردهای نوین در طراحی و ساخت ساختمان‌ها، به‌ویژه در مناطق پرخطر. ساختمان‌های مقاوم در برابر زمین‌لرزه با قابلیت جذب و دفع انرژی می‌توانند به شکل چشم‌گیری از تلفات جانی و مالی جلوگیری کنند.
2. آموزش و آگاهی‌بخشی به مردم: برگزاری دوره‌های آموزشی برای باشندگان منطقه در زمینه‌ی رفتار صحیح هنگام زمین‌لرزه، شناسایی نقاط امن داخل منازل و محل کار، و نحوه مواجهه با پس‌لرزه‌ها از اهمیت زیادی برخوردار است. این اقدام می‌تواند موجب کاهش اضطراب و واکنش‌های نادرست در هنگام وقوع زمین‌لرزه شود.
3. آماده‌سازی طرح‌های اضطراری و مدیریت بحران: تدوین و اجرای برنامه‌های جامع مدیریت بحران، شامل تخلیه سریع و سازمان‌یافته، ایجاد پناهگاه‌های ایمن، و تأمین منابع اولیه بهداشتی و امدادی، نقش کلیدی در کاهش خسارات و نجات جان افراد دارد.
4. نظارت زمین‌شناسی مستمر و پایش لرزه‌ای پیشرفته: با توجه به خصوصیات زمین‌شناسی منطقه، ضرورت ایجاد شبکه‌های پایش دقیق و مستمر زمین‌لرزه احساس می‌شود تا از وقوع خطرات بزرگ‌تر پیش‌گیری گردد و امکان اطلاع‌رسانی به موقع به مردم و مسئولان فراهم شود.
5. ایجاد و توسعه‌ی مرکز تحقیقاتی تخصصی زمین‌لرزه در منطقه: با توجه به اهمیت شناخت دقیق‌تر سازوکارهای لرزه‌خیزی و ویژگی‌های پوسته در این ناحیه، تأسیس یک مرکز تحقیقاتی پیشرفته و تخصصی زمین‌لرزه در شرق افغانستان ضروری است. این مرکز می‌تواند علاوه بر انجام مطالعات علمی، آموزش نیروهای متخصص، پایش مستمر زمین‌لرزه‌ها و همکاری با سازمان‌های بین‌المللی را برعهده گیرد. چنین نهادی زمینه‌ساز برنامه‌ریزی بهتر برای کاهش خطر زمین‌لرزه و افزایش آمادگی جامعه خواهد بود.

با اجرای این راهکارها و با همکاری مسئولان، متخصصان و مردم، می‌توان به‌طور قابل‌توجهی اثرات منفی زمین‌لرزه‌های سطحی و کم‌عمق در منطقه‌ی کنر را کاهش داد و شرایط ایمنی و تاب‌آوری جامعه را ارتقا بخشید.

منابع:

۱- Ambraseys, Nicholas, and Roger Bilham. 2003. Earthquakes in Afghanistan. Seismological Research Letters 74 (2): 107–۲۳. https://doi.org/10.1785/gssrl.74.2.107.

۲- ISC-EHB. 2023. “ISC-EHB Dataset. https://doi.org/https://doi.org/10.31905/PY08W6S3.

۳- Ruleman, C A, A J Crone, M N Machette, K M Haller, and K S Rukstales. 2007. Map and Database of Probable and Possible Quaternary Faults in Afghanistan. Open-File Report. Version 1. https://doi.org/10.3133/ofr20071103.

۴- USGS. 2025. Earthquake Catalog. 2025. https://www.usgs.gov/