مقدمه
افغانستان یکی از جوان‌ترین کشورهای جهان است. به این معنا که بیش از ۶۰ درصد جمعیت آن زیر ۲۵ سال سن دارند. این یعنی سرمایه‌ای بزرگ برای آینده‌ی کشور؛ نسلی که می‌تواند موتور نوآوری، رشد اقتصادی و تحول اجتماعی باشد. اما واقعیت این است که عقب‌ماندگی تکنولوژیک، نبود آموزش مدرن، کمبود زیرساخت‌ها و ضعف سیاست‌گذاری باعث شده این انرژی عظیم جوانان به خوبی به کار گرفته نشود.
علاوه بر این، نیمی از جمعیت افغانستان، یعنی دختران، از تحصیل بالای صنف ششم محروم هستند؛ این یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های پیش‌رو برای توسعه‌ی انسانی و بهره‌گیری از پتانسیل جوانان است.
امروز جهان با سرعت حیرت‌انگیز به‌سوی فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی، رباتیک، انرژی‌های تجدیدپذیر و اقتصاد دیجیتال حرکت می‌کند. کشورهایی که نتوانند به این موج بپیوندند، هر روز فاصله‌ی‌شان با دیگران بیشتر می‌شود. افغانستان اگر امروز وارد این مسیر نشود، فردا در حاشیه خواهد ماند.
وضعیت موجود
افغانستان حتا در ساده‌ترین شاخص‌های فناوری هم عقب مانده است. طبق گزارش‌های بین‌المللی:
دسترسی به برق هرچند حدود ۸۵ درصد برآورد می‌شود، اما در بسیاری مناطق ناپایدار است و قطعی‌های مکرر اجازه‌ی استفاده مداوم از تکنولوژی را نمی‌دهد.
نفوذ اینترنت در سال‌های اخیر تنها ۱۸ تا ۲۲ درصد گزارش شده، در حالی که در همسایگان افغانستان این رقم بالای ۶۰ درصد است.
سرعت اینترنت نیز بسیار پایین و هزینه‌ها بالا است؛ چیزی که مانع رشد کسب‌وکارهای دیجیتال می‌شود.
در حالی که جهان به سمت «اینترنت اشیاء»، «کلان‌داده» و «هوش مصنوعی» حرکت می‌کند، بخش بزرگی از جوانان افغانستان هنوز به اینترنت پرسرعت یا حتا آموزش ابتدایی در زمینه‌ی تکنولوژی دسترسی ندارند.
پی‌آمدهای عقب‌ماندگی
این عقب‌ماندگی پی‌آمدهای گسترده‌ای دارد:
۱. اقتصاد: افغانستان عملا از چرخه‌ی اقتصاد دیجیتال بیرون مانده است. تجارت الکترونیک، بانک‌داری آنلاین و صنایع نوآورانه در کشورهای دیگر شغل ایجاد می‌کنند، اما افغانستان سهم اندکی دارد.
۲. آموزش: نداشتن زیرساخت باعث می‌شود دانشجویان افغانستان کم‌تر به منابع علمی جهانی دسترسی داشته باشند. بسیاری مجبور اند با کتاب‌های قدیمی یا فایل‌های کپی‌شده درس بخوانند.
۳. مهاجرت: نبود فرصت‌های فناورانه جوانان را به مهاجرت تشویق می‌کند. مهاجرت نخبگان یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها است.
۴. جایگاه جهانی: فناوری امروز فقط ابزار رفاه نیست بلکه تعیین‌کننده‌ی جایگاه کشورها در سیاست و اقتصاد جهانی است. ایالات متحده و چین بر سر برتری در فناوری‌های آینده رقابت شدید دارند و همین رقابت نظم جهانی آینده را شکل می‌دهد. افغانستان اگر نتواند در این مسیر جایی برای خود باز کند، عملا بیرون از نقشه‌ی اقتصاد نوین باقی خواهد ماند.
نبود فضاهای خلاقیت و نوآوری
در بسیاری از کشورها، پارک‌های فناوری و مراکز نوآوری محل شکل‌گیری استارتاپ‌ها و پروژه‌های خلاقانه اند. جوانان آن‌جا فرصت دارند ایده‌های‌شان را آزمایش کنند و محصولات نو بسازند. اما در افغانستان چنین فضاهایی تقریبا وجود ندارد.
نبود این مراکز به معنای ازدست‌رفتن هزاران ایده و استعداد است. جوانان افغانستان اغلب مجبور اند به‌صورت فردی و بدون حمایت کار کنند. بااین‌حال، نمونه‌هایی از خلاقیت دیده شده است:
گروهی از دانشجویان در هرات یک موتر ورزشی طراحی کردند.
برخی جوانان در کابل و مزار شریف برنامه (اپلیکیشن)های آموزشی و خدماتی ساختند که حتا در خارج از کشور هم مشتری پیدا کرد.
این نمونه‌ها نشان می‌دهد که استعداد وجود دارد، اما نبود حمایت سیستماتیک باعث می‌شود این تلاش‌ها پراکنده و محدود بماند.
فرصت‌هایی از‌دست‌رفته و فرصت‌های پیش‌رو
اگرچه عقب‌ماندگی عمیق است، اما افغانستان هنوز فرصت‌هایی دارد:
۱. انرژی‌های تجدیدپذیر: افغانستان ظرفیت بزرگی در تولید انرژی خورشیدی و بادی دارد. در دنیای آینده که سوخت‌های فسیلی جای خود را به انرژی‌های پاک می‌دهند، این یک مزیت بالقوه است.
۲. اقتصاد دیجیتال فرامرزی: حتا با امکانات محدود، برخی جوانان افغانستان توانسته‌اند از طریق فریلنسری در بازارهای جهانی کار کنند. اگر آموزش و اینترنت بهبود یابد، این مسیر می‌تواند برای هزاران جوان شغل ایجاد کند.
۳. جمعیت جوان: بیش از ۶۰ درصد مردم افغانستان زیر ۲۵ سال اند. این یک فرصت بی‌نظیر است؛ اگر آموزش درست و دسترسی به فناوری فراهم شود، این نسل می‌تواند موتور پیشرفت باشد.
آموزش؛ کلید تغییر
هیچ کشوری بدون آموزش باکیفیت و فناورانه نتوانسته از عقب‌ماندگی خارج شود.
در کوریای جنوبی پس از جنگ، دولت سرمایه‌گذاری گسترده در آموزش و فناوری کرد. امروز این کشور یکی از غول‌های تکنولوژی جهان است.
در هند، تمرکز بر فناوری اطلاعات میلیون‌ها شغل ایجاد کرد و این کشور را به قطب جهانی آی‌تی تبدیل نمود.
افغانستان نیز باید مسیر مشابهی را طی کند. آموزش‌های سنتی به تنهایی کافی نیست. جوانان باید با مهارت‌هایی مثل برنامه‌نویسی، تحلیل داده، طراحی اپلیکیشن، امنیت سایبری و هوش مصنوعی آشنا شوند.
نقش دولت و جامعه‌ی جهانی
برای جبران عقب‌ماندگی، فقط تلاش فردی جوانان کافی نیست. سیاست‌گذاری درست و حمایت‌های بین‌المللی حیاتی اند.
زیرساخت دیجیتال باید توسعه یابد؛ اینترنت پرسرعت و برق پایدار اولین قدم است.
سرمایه‌گذاری در مراکز نوآوری ضروری است؛ باید شتاب‌دهنده‌ها و انکوباتورهای استارتاپی ایجاد شوند.
همکاری‌های بین‌المللی می‌تواند به انتقال تجربه و دانش کمک کند. سازمان‌هایی مثل یونسکو و بانک جهانی بارها بر این نیاز تأکید کرده‌اند.
نتیجه‌گیری
افغانستان امروز بر سر یک دوراهی تاریخی ایستاده است. از یک‌سو، عقب‌ماندگی فناورانه تهدیدی بزرگ است که می‌تواند نسل جوان را به حاشیه براند. از سوی دیگر، فرصت‌های بی‌نظیری مانند جمعیت جوان، ظرفیت انرژی‌های پاک و امکان اتصال به اقتصاد دیجیتال جهانی وجود دارد.
اگر امروز درهای آموزش و فناوری گشوده شود، فردا افغانستان می‌تواند جایگاهی در نقشه‌ی اقتصاد جهانی داشته باشد. اما اگر فرصت امروز از دست برود، نسل فردا با دنیایی روبه‌رو خواهد شد که فاصله‌اش با دیگر کشورها هرگز پر نخواهد شد.
منابع:
۱ – UNDP. Human Development Report Afghanistan, 2022.
۲- UNESCO Institute for Statistics. Education Data – Afghanistan, 2023.
۳- World Bank. Afghanistan Digital Economy Assessment, 2021.
۴- ITU. ICT Development Index, 2022.
۵- Afghanistan Ministry of Education. Annual Education Report, 2022.
۶- Solar and Wind Energy Potential Reports, Afghanistan Renewable Energy Agency, 2021.
۷- Asian Development Bank. Infrastructure and Technology Development in Afghanistan, ۲۰۲۲.