نویسنده: عاطفه سروری
در ولایت بامیان، زنی باردار در مسیر شفاخانه روی یخ لغزید و دچار خون‌ریزی شدید شد. چون آمبولانسی در دسترس نبود، خانواده‌اش او را با یک کراچی نزدیک به نُه ساعت حمل کردند تا سرانجام به مرکز درمانی رسیدند. چنین رنج‌هایی در افغانستان نادر نیست. نرخ مرگ‌ومیر مادران و نوزادان در مناطق دورافتاده‌ی کشور همچنان بسیار بالا است؛ جایی که دسترسی به قابله‌های آموزش‌دیده محدود است و سرمای زمستان سفر را تقریبا ناممکن می‌سازد.
زنان افغانستان اکنون زیر سلطه‌ی طالبان با موانع بزرگی در راه دریافت خدمات صحی روبه‌رو هستند. شفاخانه‌ها کمبود پرسنل دارند، بسیاری از درمانگاه‌ها به‌روی زنان بسته‌اند و تابوهای فرهنگی اجازه نمی‌دهد درباره‌ی سلامت باروری به‌طور آشکار سخن گفته شود. در نتیجه‌ی این وضعیت، حتا بیماری‌های قابل درمان به مرگ بیمار منجر می‌شوند و سکوت درباره‌ی این وضعیت، رنج زنان را عمیق‌تر می‌سازد. بر بنیاد آمار صندوق جمعیت سازمان ملل، افغانستان یکی از خطرناک‌ترین کشورها برای زایمان است. هر دو ساعت، یک زن در اثر عوارض بارداری یا زایمان جان می‌بازد. سلامت قاعدگی به ندرت مورد بحث قرار می‌گیرد و این امر بسیاری از دختران را با مشکلات درمان‌نشده رها می‌کند. این در حالی است که محدودیت‌های طالبان نیز دسترسی زنان به خدمات درمانی و اطلاعات معتبر را بیش از پیش کاهش داده است.
هوش مصنوعی و ابزارهای دیجیتال نمی‌توانند جای داکتران یا شفاخانه‌های مجهز را بگیرند، اما در شرایط شکننده می‌توانند راه‌حل‌هایی نسبی، محرمانه و قابل دسترس -حتا در محیط‌های محدودکننده- فراهم کنند. در جهان، چنین فناوری‌هایی پیش‌تر آزموده شده‌اند:
- در سوریه، HERA Digital Health به زنان پناهنده یادآوری ملاقات‌های پیش از تولد، برنامه‌های واکسیناسیون و اطلاعات مرتبط با سلامت باروری را می‌دهد.
- در یمن،MedGlobal خدمات سیار صحی را برای کمک به قابله‌ها فراهم کرده است تا با پیروی از رهنمودهای سازمان جهانی صحت به مناطقی خدمات ارائه کنند که با مشکل زیرساخت‌های ضعیف و تحرک محدود زنان روبه‌رو هستند.
- در افریقا (Sub-Sahran Africa)، پلتفرم‌های موبایلی و صوتی پشتیبانی‌شده از سوی GSMA آموزش سلامت باروری و یادگیری همتا‌به‌همتا را به زبان‌های محلی ارائه داده و موانع مرتبط به بی‌سوادی را کاهش داده‌اند.
این نمونه‌ها نشان می‌دهند که وقتی نظام‌های سنتی صحی فرو می‌ریزند، مداخلات دیجیتال می‌توانند شکاف‌های حیاتی را پر کنند. چت‌بات‌های جهانی مانند Ada Health،Babylon Health و Florence سازمان جهانی صحت همین اکنون مشاوره‌هایی درباره‌ی علایم بیماری، سلامت مادران، سلامت روان و ایمن‌سازی ارائه می‌دهند.
برای افغانستان، برخی از این فناوری‌ها به‌ویژه سودمند اند:
- Ada Health وBabylon Health می‌توانند به زنان کمک کنند نشانه‌های هشداردهنده‌ی زودهنگام عوارض بارداری مانند پری‌اکلامپسیا (Preeclampsia) یا مرحله‌ی پیشاتشنج در دوره‌ی بارداری را بشناسند.
- برنامهClue امکان پیگیری محرمانه چرخه‌ی قاعدگی، دوره‌ی باروری و روندهای سلامت باروری را فراهم می‌سازد.
- سامانهPeriGen’s PeriWatch Vigilance با هوش مصنوعی نظارت لحظه‌ای بر جنین و شناسایی زودهنگام عوارض زایمان را ممکن می‌کند.
- ابزارUbenwa با تحلیل گریه نوزاد می‌تواند شناخت احتمالی درباره‌ی سلامت او بدهد.
- HERA Digital Health مشاوره‌های ساختارمند در زمینه‌ی زایمان، بهداشت و مراقبت‌های اضطراری ارائه می‌دهد که می‌تواند گام‌به‌گام زنان را در نبود متخصصان صحی راهنمایی کند.
بیشتر این ابزارها رایگان اند و بر روی گوشی‌های هوشمند ساده نیز کار می‌کنند. چالش اصلی نه دسترسی بلکه آگاهی است؛ چرا که بسیاری از زنان افغانستانی نمی‌دانند چنین منابعی وجود دارد.
در این‌جا است که متخصصان و نهادهای محلی می‌توانند وارد عمل شوند. داکتران افغانستانی، شرکت‌های دیجیتال صحی و رسانه‌ها می‌توانند برنامه‌های آگاهی‌دهی به زبان‌های دری و پشتو طراحی کنند تا به زنان بیاموزانند چگونه از این منابع به‌صورت ایمن استفاده کنند. رسانه‌هایی چون روزنامه اطلاعات روز می‌توانند کارزارهای سواد دیجیتال به راه اندازند تا دانش در سطح وسیع‌تری گسترش یابد. در سطحی بلندپروازانه‌تر، توسعه‌دهندگان و کارشناسان صحی افغانستان می‌توانند این ابزارهای جهانی را در یک پلتفرم بومی یکپارچه کنند. با ترکیب رهگیری دوره‌ی قاعدگی، پایش بارداری، راهنمایی برای نوزاد و پشتیبانی سلامت روان در یک پلتفرم به زبان‌های محلی، افغانستان می‌تواند راه‌حل داخلی متناسب با واقعیت‌های فرهنگی و اجتماعی خود داشته باشد.
بحران سلامت زنان در افغانستان شدید است، اما تمام دریچه‌های امید بسته نیست. ابزارهای دیجیتال هرگز جایگزین داکتر یا شفاخانه نمی‌شوند، اما می‌توانند پشتیبانی محرمانه، عملی و گاه نجات‌بخش فراهم آورند. در کشوری که سکوت غالبا به قیمت جان آدم‌ها تمام می‌شود، فناوری -اگر بومی‌سازی و ترویج شود- می‌تواند دسترسی خصوصی به دانش را برای زنان افغانستان ممکن سازد و با آن، فرصتی برای مادر شدن ایمن‌تر و آینده‌ای سالم‌تر برای زنان فراهم آورد.