SMDT sədri Anar Mımmədli
Azərbaycanla İran arasında 2016-cı ildə imzalanmış saziş əsasında tikilən 2 körpü və bəndlərlə bağlı sual doğuran xeyli məqamlar var. Sazişdən göründüyü kimi, məqsəd Araz çayı üzərində Xudafərin körpüsü yaxınlığında hidroqovşaqlar və su elektrik stansiyalarının tikintisidir. Sazişlə tanış olduqda ilk baxışda hər şey normaldır. Məsələn, istehsal olunan enerji üçüncü tərəfə verilə bilməz, yaxud Azərbaycan tərəfi öz payına düşəni enerjini istədiyi qaydada transfer edə bilər. Amma sazişdə coğrafi koordinatlar, xüsusən də hidroqvşaqların yerləşəcəyi ərazilər barədə məlumat verilmir.
Sazişin mətnindən aydın olur ki, Şərqi Azərbaycan ostanlığında Araz boyu yaşayan ərazilər hidroqovşaqdan istifadə edəcək. Azərbaycan tərəfi həmçinin elektrik enerjisindən öz payına düşəni Naxçıvana da transfer edə bilər. İndi gəlirəm sual doğuran məqamlara.
1) Bu saziş de-yure qüvvəyə malikdir. Amma Azərbaycan de-fakto Arazın şimal hissəsinə nəzarət etmirsə, İran tərəfi tikinti üçün razılaşmanı Ermənistan və ya qondarma DQR ilə necə tənzimləyir? Məsələn, sazişdə üçüncü tərəfə aid fiziki və hüquqi şəxslərin istifadəsi qadağandır. Bu necə tənzimlənəcək?
2) Sazişə əsasən xərclərin bir hissəsini Azərbaycan tərəfi ödəyəcək. Bəs nəzarət etmədiyimiz ərazidə tikinti prosesinin aparılması risklərdən sığortalanıbmı? Tutaq ki, sabah atəşkəs pozuldu və qarşı tərəf oranı hədəf aldı. Maliyyə vəsaiti havaya sovrulmayacaqmı?
3) Bu saziş barədə cəmiyyət niyə indi xəbər tutur? İmzalanma 2016-cı ildə olub, sonra qanun qəbul edilib və ölkə başçısı imzlayıb. Amma həm cəmiyyətin fəal kəsimi bundan xəbərsiz qalıb, həm də Milli Məclisdə bunu sorğulayan olmayıb.
4) Saziş 2016-cı lin fevralında imzalanıb, iyununda isə ratifikasiya olunub. Arada aprel döyüşləri baş verib və döyüşlərin getdiyi ərazidən biri də Cəbrayıl rayonu olub. Bəs sabah Azərbaycan tərəfi həmin istiqamətdə yenidən hərbi əməliyyatlara başlasa, sazişin icrası riskə düşməzmi?
İndi gəlirəm, suallarla bağlı öz qənaətlərimə.
Problem burasındadır ki, Cənub Qafqazda əhalisinin sayına və kənd təsərüfatının miqyasına görə su bəndləri və anbarlarının ən zəif ölkə bizik. İranın Şərqi Azərbaycan vilayəti də eyni dərəcədə suvarma və su ehtiyatlarının qıtlığından əziyyət çəkir. Bu baxımdan ölkədə hidroqurğuların yaranmasını, bundan qonşu İran əhalsinin də müşətərək şəkildə yararlanmasını faydalı hesab edirəm. Amma bu prosesin dəqiq və aydın mexanizmləri olmalıdır. Adıçəkilən saziş bu baxımdan bəlli mexanizmlərə malik deyil. Xüsusən də söhbət de-fakto nəzarət etmədiyimiz ərazidən gedirsə.
Bu sazişin 4 il sonra ortaya çıxması göstərir ki, mərkəzi icra hakimiyyəti üzərində nə ictimai nəzarət, nə də parlamentin ona siyasi nəzarəti mövcuddur. Bu elə bir məqamdır ki, illərlə liberal düşüncəni qılınclayan millətçilər Qarabağla bağlı mövcud qurumların – dövlət və ya qeyri-dövlət təşkilatlarının boşboğazlıq və qaragürühla məşğul olmasını anlamalıdırlar. Çünki ölkədə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə hələ də 90-cı illərin təfəkkürü ilə yanaşırlar. Bu yöndə analitik qaydada məşğul olan, münaqişənin həlli, danışıqlar prosesi və mövcud status-kvonu davamlı şəkildə öyrənən müstəqil qurumlar yoxdur. Əgər olsaydı, geniş ictimaiyyət ən azı son 3 ildə bu sazişin lehinə və ya əleyhinə müzakirələrə qoşulardı.
Sazişin parlamentdə səssiz şəkildə ratifikasiyasına gəldikdə, bu daha faciəli problemdir. Münaqişədən qat-qat böyük dərdir. Çünki 1995-ci ildən bəri ölkə paralmenti də işğal altındadır. Siyasi girovların toplaşdığı parlamentdən gerçək siyasi mövqe gözləmək isə əbəsdir.